Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Fermentlərin quruluşu, təsnifatı və xassələrindən bəhs edən elm sahəsi enzimologiya və ya fermentologiya adlanır.
ENZİMOLOGİYANIN İNKİŞAF TARİXİ
İnsanlar hələ ta qədimdən öz təsərrüfat fəaliyyətində müx¬təlif fermentativ proseslərlə qarşılaşır, onlardan öz tələbatlarının ödənilməsi üçün istifadə etməyə çalışırdılar. Spirt və süd turşu qıcqırmasının həyata keçirilməsi, pendirin hazırlanmasında qur¬saq¬dan istifadə, nişasta tərkibli xammalı şəkərə çevirmək məq-sədilə mayanın, ağız suyunun və kif göbələklərinin, çörək isteh¬salında mayanın tətbiqi qədim zamanlardan insanlarda fermenta¬tiv proseslər haqqında təsəvvürlərin olmasını göstərir. Fermentativ proseslər haqqında ilk təcrübi məlumat XVIII əsrin ikinci yarısında Fransız və İtalyan təbiətşünasları R.A.Reomür və L.Spallansani tərəfindən quşların mədəsində ətin həzmi prosesinin öyrənilməsinə həsr olunmuş təcrübələrdə əldə edilmişdir. Bu tədqiqatçılar hind xoruzlarına və yırtıcı quşlara nazik metal¬dan hazırlanmış zəncirə bağlanmış ət parçalarını verir¬dilər və bir neçə saatdan sonra həmin zənciri quşun dimdiyindən çıxartdıqda ətin quşun çinədanında fəaliyyət göstərən həzm şirə¬si¬nin təsiri ilə tamamilə həll olunduğunu müşahidə edirdilər. Bu müşa¬hi¬dələr L.Spallansanini həzm şirələrinin kimyə¬vi tərkibinin öyrə-nil¬məsi istiqamətində təcrübələrin aparıl¬masına sövq etmiş¬dir. Lakin mürəkkəb fermentativ prosesin ilk dəqiq kimyəvi təd¬qiqi 1789-cu ildə müasir kimyanın banisi sayılan A.L.Lavuazye tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, vəsfi kimyəvi analiz üsullarını tətbiq edərək, ilk dəfə olaraq spirtli qıcqırmanın məhsullarının balansını göstərmişdir. 1814-cü ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü K.S.Kirxhof cücərmiş arpa toxumlarından alınmış ekstrakt¬da nişastanın şəkərə çevrilməsinə səbəb olan fəal maddənin mövcudluğunu göstərmişdir. Bununla belə, ilk dəfə olaraq, Kirx¬hof amilaza fermentinin məhlulunu əldə etmişdir və Kirxhofun bu kəşfi enzimologiyanın yaranma tarixi hesab oluna bilər. 1830-cu ildə fransız kimyaçısı P.J.Robike göstərmişdir ki, acı badam meyvələrində amiqdalin qlikozidinin hidrolizinə səbəb olan ağ rəngli həll olan maddə mövcuddur. Bu birləşmə sonradan emulsin adlandırılmışdır. Enzimologiyanın inkişaf tarixinin əsas mərhələlərinin biri də fransız kimyaçılarının A.Payena və J.B.Personun işləri ilə əlaqədardır. Onlar 1833-cü ildə Kirxhof tərəfindən təsvir olunmuş fəal maddənin toz şəklində alınmasının mümkünlüyünü sübut edən təcrübələrin nəticələrini dərc etmişlər. Onlar bu maddəni diastaza adlandırmışlar. Beləliklə, Payena və Personun işləri nəticəsində məlum oldu ki, fermentləri yalnız məhlullar şəklində deyil, eləcə də quru həll olan preparatlar şəklində də əldə etmək olar. 1835-ci ildə Fore qara xardalın tərkibindəki siniqrin qlikozidinin hidrolizini kataliz edən siniqrinaza fermentinin təsi¬rini təsvir etmişdir; 1836-cı ildə Şvann pepsin fermentini təsvir etmişdir; 1846-cı ildə Dübranfo mayalarda invertaza fermentini, 1856-cı ildə isə, J.Korvizar tripsini kəşf etmişdirlər. XIX əsrin ortalarında artıq fermentlərin yayılması və xassələri haqqında xeyli material toplanmışdır.
Fermentlərin təbiəti haqqında təsəvvürlərin yaranmasında zülalların və fermentlərin öyrənilməsinə mühüm yer ayıran məşhur alman kimyaçısı Y.Libixin fəaliyyəti böyük rol oynadı. Libix, fermentlərin təbiəti və qıcqırmanın mahiyyəti barəsində mövcud olan məlumatları ümumiləşdirib, belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, qıcqırma prosesi, maya diastazası və ya badam emulsininə bənzər, həll olan fermentlər vasitəsilə həyata keçirilən kimyəvi prosesdir. Lakin 1856-cı ildə müasir mikrobiologiya elminin banisi olan L.Pasterin qıcqırmanın təbiətinin öyrənil¬mə¬sinə həsr olunmuş işləri başlanmışdır. Öz təcrübələrində Paster göstərmişdir ki, qıcqırma yalnız canlı orqanizmlər tərəfindən həya¬ta keçirilə bilər. Libix, Bertlo və Bernar kimi alimlərin sübut¬ları Pasterin təcrübələrinin sarsılmaz məntiqində şübhə yarada bilməmişdir. Qeyd etmək lazımdir ki, Paster özü də spirtli qıcqırmanı həyata keçirə bilən hüceyrəsiz maya şirəsini almaq üçün bir neçə dəfə cəhd etmişdir. Bu məqsədlə, o, maya hücey¬rə¬lərini yüksək təzyiq altında qumla əzirdi. Lakin, onun təcrübələri, bu istiqamətdə işləyən digər alimlərin təcrübələri kimi, uğur¬suz¬luqla nəticələnmişdir. L.Pasterin tədqiqatlarının nəticəsində fermentlər iki qrupa bölündü – (1) ekstraktlar və hüceyrəsiz ferment preparatlar şəklin¬də alınan həll olan fermentlər və (2) müxtəlif növ qıcqır¬ma¬lara səbəb olan canlı mikroorqanizmlərin tərkibindəki fermentlər. Birincilər, “qeyri-mütəşəkkil”, ikincilər isə, “mütəşəkkil” fer¬ment¬lər adlandırılmışlar. Ferment terminin bu cür ikili başa düşülməsi elmdə qarışıqlığa səbəb olurdu ki, 1878-ci ildə V.Küne “qeyri-mütəşəkkil” fermentləri enzimlər adlandırmaq təklifini irəli sürmüşdür. Libix və Pasterin qıcqırmanın təbiəti haqqında mübahisəsi 1897-ci ildə alman alimi E.Buxnerin təcrübələri nəticəsində öz həllini tapmışdır. O, maya hüceyrələrini torpaqla əzib çox yüksək təzyiq altında sıxmaqla spirtli qıcqırmaya səbəb olan hüceyrəsiz maya şirəsini almışdır. Beləliklə, qıcqırma prosesi maya şirəsinin tərkibindəki həll olan fermentlər vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Bu kəşf sayəsində maya şirəsinin katalitik sistemi və onun tərkibinə daxil olan ayrı-ayrı fermentlər ətraflı öyrənilmişdir. Mürəkkəb fizioloji proses hesab olunan spirtli qıcqırmanın həll olan fermentlərin təsirinin nəticəsi olduğunu və canlı hücey¬rələrin iştirakı olmadan da baş verdiyini sübut edən Buxne¬rin kəşfi çox mühüm prinsipial əhəmiyyətə malik idi. Qıcqırma prosesinin təbiəti haqqında mübahisə və Bux¬nerin kəşfi fermentativ proseslərin intensiv tədqiq olunmasını stimullaşdırdılar, və bunun nəticəsi kimi XX əsrin əvvəlində artıq xeyli miqdarda ferment aşkar olunmuşdur. Pasterin şagirdi olan Düklo fermentlərin adlandırılması məqsədilə onun təsir etdiyi substratın adına “aza” şəkilçisini əlavə etmək təklifini irəli sürmüşdür. Bu təklif qəbul olunmuşdur və hal-hazıradək fermentlərin adlandırılmasında bu prinsipdən istifadə olunur. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, bəzi fermentlər üçün bu qaydaya tabe olmayan trivial adlar da saxlanılmışdır (məs., pepsin, tripsin, ximotripsin, papain və s.). Enzimologiyanın inkişafında mühüm mərhələlərdən biri də alman kimyaçısı E.Fişerin adı ilə bağlıdır. O, XX əsrin əvvəllərində fermentlərin təsirinin spesifikliyinə dair müasir təsəvvürləri əsaslandırmışdır və ferment-substrat qarşılıqlı əlaqə¬sini “açarın qıfıla” uyğunluğu ilə müqayisə etmişdir. Proteolitik fermentlər üzrə aparılan tədqiqatlarla məşhurlaşmış biokimyaçılar və enzimoloqlar – E.Abderqalden və M.Berqmann, müasir bio¬kim¬yanın və enzimologiyanın korifeylərindən biri olan O.Var¬burq və digərləri öz elmi fəaliyyətlərini E.Fişerin laboratori¬ya¬sın¬da başlamışlar. XX əsrin əvvəllərində fermentlərin təsir kinetikasının əsasları qoyulmuşdur. 1902-ci ildə ingilis kimyaçısı A.Broun belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, fermentin müvafiq substrata təsir etməsi üçün, o, substratla aralıq ferment-substrat kompleksini əmələ gətirməlidir. Eyni zamanda və Broundan asılı olmayaraq bu fikir fransız alimi Anri tərəfindən söylənilmişdir. 1913-cü ildə L.Mixaelis və M.Menten bu fikri təsdiq edərək fermentativ katalizin müasir kinetikasına başlanğıc vermişlər. Birinci dünya müharibəsindən sonra böyük alman kimya¬çısı və biokimyaçısı R.Vilştetter şagirdləri ilə birlikdə ferment¬¬lərin yüksək dərəcədə təmiz halda alınması və onların kimyəvi təbiətinin öyrənilməsi məqsədilə aparılan elmi işlərə başlanğıc vermişlər. Bu zaman ferment preparatlarının təmizlən¬mə¬sinin əsas üsulu – fermentləri məhluldan müxtəlif adsor¬bent¬lər, xüsu¬si¬lə də alüminium hidroksid Al(OH)3 vasitəsilə adsorbsi¬yası idi. 1862-ci ildə böyük rus biokimyaçısı A.Y.Danilevskiy ilk dəfə olaraq bu üsul vasitəsilə pankreatik amilazanı tripsindən ayırmışdır. Vilştetterin əməkdaşları ilə apardığı işlər fermentlərin təmizlənməsi, onların vəsfi təyini üsullarının inkişafında, ayrı-ayrı fermentlərin xarakteristikasında və onların spesifikliyinin öyrənilməsində böyük rol oynamışdır. Lakin, Vilştetter qarşısına qoyduğu əsas məqsədə - fermentlərin kimyəvi təbiətinin aydınlaş¬dırılmasına nail ola bilmədi. 1926-cı ildə Vilştetter elə bir nəticəyə gəldi ki, fermentlər nə zülallara, nə karbohidratlara, nə də üzvi birləşmələrin məlum olan hər hansı digər sinfinə aid deyillər və üzvi birləşmələrin xüsusi sinfini təşkil edirlər. Həmin ildə cavan amerikan biokimyaçısı C.Samner ureaza fermentini bitki toxumlarından zülal kristalları şəklində alınmasına nail olmuşdur. O zamanki Vilştetterin böyük nüfuzu sayəsində, Samnerin işi, nəinki diqqəti cəlb edə bilmədi, hətta müəllifi təcrübələri kifayət qədər təmiz şəraitdə aparmadığında taqsırlandırmışlar. Lakin artıq 1930-cu ildə digər amerikalı alim D.Nortrop zülal kristalları şəklində pepsin, 1931-ci ildə isə, D.Nortrop və M.Kunits kristallik tripsini əldə etmişlər. Beləliklə Samnerin və Nortropun əməkdaşları ilə apardıqları işlər müasir enzimologiyanın inkişafında yeni mərhələ idi. Onlar, yüksək dərəcədə təmiz kristallik preparatların alınma yolunu müəyyən etdilər və bununla da fermentlərin zülal təbiətini sübut etdilər. Yüksək dərəcədə təmiz ferment preparatlarının alınma¬sı¬nın yeni üsullarının tətbiqi sayəsində əksər fermentlərin iki¬kom¬po¬nentli olduğu və zülal hissədən və prostetik qrupdan təşkil olunduğuna dair Vilştetterin fərziyəsi sübut olunmuşdur. Eyni zamanda müəyyən olunmuşdur ki, prostetik qrup qismində bəzi vitaminlərin törəmələri çıxış edir. Beləliklə, əksər vitaminlərin katalik rolu izah olunmuşdur. Bu sahədə 30-cu illərdə Eyler və Varburq məktəbi tərəfindən aparılan işlər xüsusi diqqətə layiqdir ki, onlar bəzi oksidləşdirici-reduksiyaedici fermentlərin tərkib hissəsi qismində nikotinamidnukleotidlərin və riboflavinin iştirak etdiyini göstərmişlər. Fermentlərin preparativ kimyasının sonrakı inkişafı fer¬ment¬lərin fəaliyyətində pantoten, fol və lipoy turşularının, bioti¬nin, tiaminin və piridoksinin törəmələrinin iştirakını müəyyən etmə¬yə imkan verdi. 1945-ci ildə F.A.Lipman fosfat rabitələrini kimyəvi enerjinin digər formalarına çevrilməsini təmin koenzim A-nı kəşf edib, və 1953-cü ildə “koenzim A-nın kəşvi və meta¬bo¬liz¬min aralıq mərhələlərində onun rolunun aydın¬laş¬dırıl¬ma¬sına” görə, o, fiziologiya və tibb sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Fermentlərin ayrılması və təmiz-lən¬məsinin yeni üsullarının tətbiqi sayəsində müəyyən olunmuş¬dur ki, çox¬say¬lı fermentlərin tərkibində onların fəaliy¬yə¬tində mühüm rol oynayan metal ionları mövcuddur. Müxtəlif nukleotidlərin katalitik funksiyalarının aydınlaş¬dırılması biokimyanın və enzimologiyanın inkişafında böyük rola malik idi. Adenozintrifosfatın, müxtəlif fermentativ reaksiyalarda fosfat qrupların donoru və hüceyrənin həyat fəaliyyətində istifadə olunan enerjinin akkumulyasiyası baş verdiyi əsas birləşmə qismində rolu müəyyən edilmışdir. L.Lelyuarın işləri sayəsində məlum olmuşdur ki, müxtəlif karbohidratların və lipidlərin çevril¬mələrini və sintezini kataliz edən ferment sistemlərin kompo¬nent¬ləri qismində nukleotiddi-fos¬fatlar çıxış edir. Beləliklə, mineral maddələr, nukleotidlər və nuklein turşularının mübadiləsi və ferment¬lərin katalitik funksiya¬ları arasında sıx əlaqənin olması müəyyən olunmuşdur. İkinci dünya müharibəsindən sonrakı vaxt ərzində fer¬ment¬lərin quruluşunun tədqiqində və hüceyrədə onların biosinte¬zinin molekulyar mexanizmlərinin aydınlaşdırılmasında böyük nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Zülalların amin turşu ardıcıllığının müəyyən olunması üsullarını işləyib hazırlamış və bu üsullar vasitəsilə insulinin quruluşunu müəyyən etmiş ingilis kimyaçısı F.Sengerin klassik tədqiqatları zülallar kimyasının inkişafına və bəzi fermentlərin quruluşunun müəyyən olunmasına səbəb olmuşdur. Bu üsulların tətbiqi sayəsində çoxsaylı zülalların, o cümlədən bir sıra ferment¬lərin, elecə də bəzi sitoxromların zülal komponentlərinin birincili quruluşunun təyini mümkün oldu. Zülalların və ferment¬lərin fəza quruluşlarının öyrənilməsində rentgenstruktur analizin rolu da böyükdür. Zülalların molekulyar quruluşuna dair məlu¬mat¬lar əsasında 1969-cu ildə ilk dəfə olaraq ribonukleaza fer¬men¬tinin kimyəvi sintezi aparılmışdır. Bu da öz növbəsində, kimyəvi sənaye üçün yüksəkeffektivli katalizatorların sintez olunması perspektivini açdı. Nəhayət, nuklein turşularının fermentativ sintezinin molekulyar mexanizminin və zülalların biosintezi prosesində bu molekulların mühüm rolunun öyrənilməsində də böyük nailiy¬yət¬lər əldə olunmuşdur. Belə ki, M.V.Qrünberq-Manaqo və S.Oçoa ribonuklein turşusunun və onun müxtəilf analoqlarının sintezini kataliz edən polinukleotidfosforilaza fermentini, A.Kornberq əməkdaşları ilə isə, DNT və molekul çəkisi 6106 Da-a bərabər olan DNT-yə bənzər polimerlərin sintezini kataliz edən DNT-polimeraza fermentini kəşf etmişlər. Bu kəşflər tədqiqatların yeni istiqamətdə aparılmasına təkan verdi ki, nəticədə ribonuklein tur-şu¬la¬rının sintezini kataliz edən fermentlər qrupu aşkar olun¬muş¬dur. Hüceyrəsiz ferment sistemlərində zülal sintezi prosesinin öyrənilməsi zamanı müəyyən tərkibli sintetik polinukleotidlərin tətbiqi nuklein turşularının bu prosesdə rolunu dəqiqləşdirməyə və nuklein turşu tərkibi və sintez olunan zülalın tərkibi arasında sıx əlaqənin mövcudluğunu sübut etməyə imkan verdi. Bu isə, XX əsrdə təbiətşünaslıq sahəsində əldə olunan ən böyük nailiy¬yətlərdən biridir. Bir sıra tədqiqatçıların, o, cümlədən də F.Sengerin, işləri sayəsində DNT-də nukleotidlər ardıcılığının tam öyrənilməsinə imkan verən üsullar hazırlanmışdır. Nəticədə müxtəlif zülalların biosintezini müəyyən edən genlərin təbiəti aydınlaşdırılmışdır. Bundan başqa, bəzi genləri süni olaraq sintez etmək mümkün oldu ki, onları bakterial hüceyrəyə yeritdikdə insulin və ya inter¬feron kimi çox dəyərlı zülal təbiətli preparatları böyük miqdarda almaq imkanını əldə etmək olar. Bu və digər işlər “gen mühən¬dis¬liyi” adlanan və əsas vəzifəsi genlərin bir orqanizmdən digərinə “köçürülməsindən” ibarət olan yeni elmi istiqamətin inkişafına gətirib çıxartdı. Son illər ərzində tətbiqi enzimologiya çox sürətlə inkişaf edir. Hal-hazırda fermentlər sənayenin müxtəlif sahələrində, kənd təsərrüfatında, tibbdə olduqca geniş tətbiq olunurlar. Enzimologiya elminin gələcəyinə gəldikdə isə, bu sahədə aparılan tədqiqatlar, əsasən, aşağıda qeyd olunan istiqamətlərdə həyata keçiriləcəkdir: 1.klassik üzvi kimya və kvant mexanikası qanunlarına müvafiq olaraq, fermentlərin təsirinin molekulyar mexanizminin daha dərin öyrənilməsi və bunun əsasında fermentativ kataliz nəzə¬riy¬yəsinin işlənilməsi; 2.canlı sistemlərin daha yüksək quruluş səviyyələrində (mole¬ku¬¬lüstü, hüceyrəvi) fermentlərin öyrənilməsi. Qeyd etmək lazımdır ki, burada əsas diqqət ayrı-ayrı fermentlərin öyrənil¬mə¬sinə deyil, mürəkkəb ferment komplekslərinin öyrənil¬mə-sinə veriləcəkdir; 3.fermentlərin biosintezi və onların fəallığının tənzimlənməsi mexanizmlərinin öyrənilməsi məqsədilə aparılan tədqiqatlar davam etdiriləcəkdir; 4.nativ fermentlərə oxşar olaraq yüksək spesifikliyə və katalitik fəallığa malik olan, lakin müəyyən maneə törədən antigen xassəsindən məhrum olan sinzimlər adlanan süni kiçik¬mole¬kullu fermentlərin yaradılması sahəsində tədqiqatlar inkişaf edəcəkdir; 5.mühəndis enzimologiya (zülal mühəndisliyi) sahəsində təd¬qi¬qat¬lar aparılacaq, fermentlərin, anticisimlərin və reseptorların xassələrini özündə birləşdirən “hibrid” katalizatorların yara¬dıl¬ması, eləcə də qiymətli maddələrin istehsalını təmin edən ayrı-ayrı fermentlərin və poliferment komplekslərin iştirakı ilə biotexnoloji reaktorların yaradılması həyata keçiriləcəkdir; 6.tibbi enzimologiya sahəsində insan orqanizmində ferment¬lə¬rin sintezinin və fəallığının tənzimlənməsinin pozulması sayə¬sin¬də baş verən irsi və somatik xəstəliklərin molekulyar mexa¬nizmlərinin aydınlaşdırılması məqsədi ilə aparılan tədqi¬qatlar davam etdiriləcəkdir.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Fermentlerin qurulusu tesnifati ve xasselerinden behs eden elm sahesi enzimologiya ve ya fermentologiya adlanir ENZIMOLOGIYANIN INKISAF TARIXI Insanlar hele ta qedimden oz teserrufat fealiyyetinde mux telif fermentativ proseslerle qarsilasir onlardan oz telebatlarinin odenilmesi ucun istifade etmeye calisirdilar Spirt ve sud tursu qicqirmasinin heyata kecirilmesi pendirin hazirlanmasinda qur saq dan istifade nisasta terkibli xammali sekere cevirmek meq sedile mayanin agiz suyunun ve kif gobeleklerinin corek isteh salinda mayanin tetbiqi qedim zamanlardan insanlarda fermenta tiv prosesler haqqinda tesevvurlerin olmasini gosterir Fermentativ prosesler haqqinda ilk tecrubi melumat XVIII esrin ikinci yarisinda Fransiz ve Italyan tebietsunaslari R A Reomur ve L Spallansani terefinden quslarin medesinde etin hezmi prosesinin oyrenilmesine hesr olunmus tecrubelerde elde edilmisdir Bu tedqiqatcilar hind xoruzlarina ve yirtici quslara nazik metal dan hazirlanmis zencire baglanmis et parcalarini verir diler ve bir nece saatdan sonra hemin zenciri qusun dimdiyinden cixartdiqda etin qusun cinedaninda fealiyyet gosteren hezm sire si nin tesiri ile tamamile hell olundugunu musahide edirdiler Bu musa hi deler L Spallansanini hezm sirelerinin kimye vi terkibinin oyre nil mesi istiqametinde tecrubelerin aparil masina sovq etmis dir Lakin murekkeb fermentativ prosesin ilk deqiq kimyevi ted qiqi 1789 cu ilde muasir kimyanin banisi sayilan A L Lavuazye terefinden heyata kecirilmisdir O vesfi kimyevi analiz usullarini tetbiq ederek ilk defe olaraq spirtli qicqirmanin mehsullarinin balansini gostermisdir 1814 cu ilde Peterburq Elmler Akademiyasinin heqiqi uzvu K S Kirxhof cucermis arpa toxumlarindan alinmis ekstrakt da nisastanin sekere cevrilmesine sebeb olan feal maddenin movcudlugunu gostermisdir Bununla bele ilk defe olaraq Kirx hof amilaza fermentinin mehlulunu elde etmisdir ve Kirxhofun bu kesfi enzimologiyanin yaranma tarixi hesab oluna biler 1830 cu ilde fransiz kimyacisi P J Robike gostermisdir ki aci badam meyvelerinde amiqdalin qlikozidinin hidrolizine sebeb olan ag rengli hell olan madde movcuddur Bu birlesme sonradan emulsin adlandirilmisdir Enzimologiyanin inkisaf tarixinin esas merhelelerinin biri de fransiz kimyacilarinin A Payena ve J B Personun isleri ile elaqedardir Onlar 1833 cu ilde Kirxhof terefinden tesvir olunmus feal maddenin toz seklinde alinmasinin mumkunluyunu subut eden tecrubelerin neticelerini derc etmisler Onlar bu maddeni diastaza adlandirmislar Belelikle Payena ve Personun isleri neticesinde melum oldu ki fermentleri yalniz mehlullar seklinde deyil elece de quru hell olan preparatlar seklinde de elde etmek olar 1835 ci ilde Fore qara xardalin terkibindeki siniqrin qlikozidinin hidrolizini kataliz eden siniqrinaza fermentinin tesi rini tesvir etmisdir 1836 ci ilde Svann pepsin fermentini tesvir etmisdir 1846 ci ilde Dubranfo mayalarda invertaza fermentini 1856 ci ilde ise J Korvizar tripsini kesf etmisdirler XIX esrin ortalarinda artiq fermentlerin yayilmasi ve xasseleri haqqinda xeyli material toplanmisdir Fermentlerin tebieti haqqinda tesevvurlerin yaranmasinda zulallarin ve fermentlerin oyrenilmesine muhum yer ayiran meshur alman kimyacisi Y Libixin fealiyyeti boyuk rol oynadi Libix fermentlerin tebieti ve qicqirmanin mahiyyeti baresinde movcud olan melumatlari umumilesdirib bele bir fikir ireli surmusdur ki qicqirma prosesi maya diastazasi ve ya badam emulsinine benzer hell olan fermentler vasitesile heyata kecirilen kimyevi prosesdir Lakin 1856 ci ilde muasir mikrobiologiya elminin banisi olan L Pasterin qicqirmanin tebietinin oyrenil me sine hesr olunmus isleri baslanmisdir Oz tecrubelerinde Paster gostermisdir ki qicqirma yalniz canli orqanizmler terefinden heya ta kecirile biler Libix Bertlo ve Bernar kimi alimlerin subut lari Pasterin tecrubelerinin sarsilmaz mentiqinde subhe yarada bilmemisdir Qeyd etmek lazimdir ki Paster ozu de spirtli qicqirmani heyata kecire bilen huceyresiz maya siresini almaq ucun bir nece defe cehd etmisdir Bu meqsedle o maya hucey re lerini yuksek tezyiq altinda qumla ezirdi Lakin onun tecrubeleri bu istiqametde isleyen diger alimlerin tecrubeleri kimi ugur suz luqla neticelenmisdir L Pasterin tedqiqatlarinin neticesinde fermentler iki qrupa bolundu 1 ekstraktlar ve huceyresiz ferment preparatlar seklin de alinan hell olan fermentler ve 2 muxtelif nov qicqir ma lara sebeb olan canli mikroorqanizmlerin terkibindeki fermentler Birinciler qeyri mutesekkil ikinciler ise mutesekkil fer ment ler adlandirilmislar Ferment terminin bu cur ikili basa dusulmesi elmde qarisiqliga sebeb olurdu ki 1878 ci ilde V Kune qeyri mutesekkil fermentleri enzimler adlandirmaq teklifini ireli surmusdur Libix ve Pasterin qicqirmanin tebieti haqqinda mubahisesi 1897 ci ilde alman alimi E Buxnerin tecrubeleri neticesinde oz hellini tapmisdir O maya huceyrelerini torpaqla ezib cox yuksek tezyiq altinda sixmaqla spirtli qicqirmaya sebeb olan huceyresiz maya siresini almisdir Belelikle qicqirma prosesi maya siresinin terkibindeki hell olan fermentler vasitesile heyata kecirilmisdir Bu kesf sayesinde maya siresinin katalitik sistemi ve onun terkibine daxil olan ayri ayri fermentler etrafli oyrenilmisdir Murekkeb fizioloji proses hesab olunan spirtli qicqirmanin hell olan fermentlerin tesirinin neticesi oldugunu ve canli hucey relerin istiraki olmadan da bas verdiyini subut eden Buxne rin kesfi cox muhum prinsipial ehemiyyete malik idi Qicqirma prosesinin tebieti haqqinda mubahise ve Bux nerin kesfi fermentativ proseslerin intensiv tedqiq olunmasini stimullasdirdilar ve bunun neticesi kimi XX esrin evvelinde artiq xeyli miqdarda ferment askar olunmusdur Pasterin sagirdi olan Duklo fermentlerin adlandirilmasi meqsedile onun tesir etdiyi substratin adina aza sekilcisini elave etmek teklifini ireli surmusdur Bu teklif qebul olunmusdur ve hal haziradek fermentlerin adlandirilmasinda bu prinsipden istifade olunur Lakin qeyd etmek lazimdir ki bezi fermentler ucun bu qaydaya tabe olmayan trivial adlar da saxlanilmisdir mes pepsin tripsin ximotripsin papain ve s Enzimologiyanin inkisafinda muhum merhelelerden biri de alman kimyacisi E Fiserin adi ile baglidir O XX esrin evvellerinde fermentlerin tesirinin spesifikliyine dair muasir tesevvurleri esaslandirmisdir ve ferment substrat qarsiliqli elaqe sini acarin qifila uygunlugu ile muqayise etmisdir Proteolitik fermentler uzre aparilan tedqiqatlarla meshurlasmis biokimyacilar ve enzimoloqlar E Abderqalden ve M Berqmann muasir bio kim yanin ve enzimologiyanin korifeylerinden biri olan O Var burq ve digerleri oz elmi fealiyyetlerini E Fiserin laboratori ya sin da baslamislar XX esrin evvellerinde fermentlerin tesir kinetikasinin esaslari qoyulmusdur 1902 ci ilde ingilis kimyacisi A Broun bele bir fikir ireli surmusdur ki fermentin muvafiq substrata tesir etmesi ucun o substratla araliq ferment substrat kompleksini emele getirmelidir Eyni zamanda ve Broundan asili olmayaraq bu fikir fransiz alimi Anri terefinden soylenilmisdir 1913 cu ilde L Mixaelis ve M Menten bu fikri tesdiq ederek fermentativ katalizin muasir kinetikasina baslangic vermisler Birinci dunya muharibesinden sonra boyuk alman kimya cisi ve biokimyacisi R Vilstetter sagirdleri ile birlikde ferment lerin yuksek derecede temiz halda alinmasi ve onlarin kimyevi tebietinin oyrenilmesi meqsedile aparilan elmi islere baslangic vermisler Bu zaman ferment preparatlarinin temizlen me sinin esas usulu fermentleri mehluldan muxtelif adsor bent ler xusu si le de aluminium hidroksid Al OH 3 vasitesile adsorbsi yasi idi 1862 ci ilde boyuk rus biokimyacisi A Y Danilevskiy ilk defe olaraq bu usul vasitesile pankreatik amilazani tripsinden ayirmisdir Vilstetterin emekdaslari ile apardigi isler fermentlerin temizlenmesi onlarin vesfi teyini usullarinin inkisafinda ayri ayri fermentlerin xarakteristikasinda ve onlarin spesifikliyinin oyrenilmesinde boyuk rol oynamisdir Lakin Vilstetter qarsisina qoydugu esas meqsede fermentlerin kimyevi tebietinin aydinlas dirilmasina nail ola bilmedi 1926 ci ilde Vilstetter ele bir neticeye geldi ki fermentler ne zulallara ne karbohidratlara ne de uzvi birlesmelerin melum olan her hansi diger sinfine aid deyiller ve uzvi birlesmelerin xususi sinfini teskil edirler Hemin ilde cavan amerikan biokimyacisi C Samner ureaza fermentini bitki toxumlarindan zulal kristallari seklinde alinmasina nail olmusdur O zamanki Vilstetterin boyuk nufuzu sayesinde Samnerin isi neinki diqqeti celb ede bilmedi hetta muellifi tecrubeleri kifayet qeder temiz seraitde aparmadiginda taqsirlandirmislar Lakin artiq 1930 cu ilde diger amerikali alim D Nortrop zulal kristallari seklinde pepsin 1931 ci ilde ise D Nortrop ve M Kunits kristallik tripsini elde etmisler Belelikle Samnerin ve Nortropun emekdaslari ile apardiqlari isler muasir enzimologiyanin inkisafinda yeni merhele idi Onlar yuksek derecede temiz kristallik preparatlarin alinma yolunu mueyyen etdiler ve bununla da fermentlerin zulal tebietini subut etdiler Yuksek derecede temiz ferment preparatlarinin alinma si nin yeni usullarinin tetbiqi sayesinde ekser fermentlerin iki kom po nentli oldugu ve zulal hisseden ve prostetik qrupdan teskil olunduguna dair Vilstetterin ferziyesi subut olunmusdur Eyni zamanda mueyyen olunmusdur ki prostetik qrup qisminde bezi vitaminlerin toremeleri cixis edir Belelikle ekser vitaminlerin katalik rolu izah olunmusdur Bu sahede 30 cu illerde Eyler ve Varburq mektebi terefinden aparilan isler xususi diqqete layiqdir ki onlar bezi oksidlesdirici reduksiyaedici fermentlerin terkib hissesi qisminde nikotinamidnukleotidlerin ve riboflavinin istirak etdiyini gostermisler Fermentlerin preparativ kimyasinin sonraki inkisafi fer ment lerin fealiyyetinde pantoten fol ve lipoy tursularinin bioti nin tiaminin ve piridoksinin toremelerinin istirakini mueyyen etme ye imkan verdi 1945 ci ilde F A Lipman fosfat rabitelerini kimyevi enerjinin diger formalarina cevrilmesini temin koenzim A ni kesf edib ve 1953 cu ilde koenzim A nin kesvi ve meta bo liz min araliq merhelelerinde onun rolunun aydin las diril ma sina gore o fiziologiya ve tibb sahesinde Nobel mukafatina layiq gorulmusdur Fermentlerin ayrilmasi ve temiz len mesinin yeni usullarinin tetbiqi sayesinde mueyyen olunmus dur ki cox say li fermentlerin terkibinde onlarin fealiy ye tinde muhum rol oynayan metal ionlari movcuddur Muxtelif nukleotidlerin katalitik funksiyalarinin aydinlas dirilmasi biokimyanin ve enzimologiyanin inkisafinda boyuk rola malik idi Adenozintrifosfatin muxtelif fermentativ reaksiyalarda fosfat qruplarin donoru ve huceyrenin heyat fealiyyetinde istifade olunan enerjinin akkumulyasiyasi bas verdiyi esas birlesme qisminde rolu mueyyen edilmisdir L Lelyuarin isleri sayesinde melum olmusdur ki muxtelif karbohidratlarin ve lipidlerin cevril melerini ve sintezini kataliz eden ferment sistemlerin kompo nent leri qisminde nukleotiddi fos fatlar cixis edir Belelikle mineral maddeler nukleotidler ve nuklein tursularinin mubadilesi ve ferment lerin katalitik funksiya lari arasinda six elaqenin olmasi mueyyen olunmusdur Ikinci dunya muharibesinden sonraki vaxt erzinde fer ment lerin qurulusunun tedqiqinde ve huceyrede onlarin biosinte zinin molekulyar mexanizmlerinin aydinlasdirilmasinda boyuk nailiyyetler elde olunmusdur Zulallarin amin tursu ardicilliginin mueyyen olunmasi usullarini isleyib hazirlamis ve bu usullar vasitesile insulinin qurulusunu mueyyen etmis ingilis kimyacisi F Sengerin klassik tedqiqatlari zulallar kimyasinin inkisafina ve bezi fermentlerin qurulusunun mueyyen olunmasina sebeb olmusdur Bu usullarin tetbiqi sayesinde coxsayli zulallarin o cumleden bir sira ferment lerin elece de bezi sitoxromlarin zulal komponentlerinin birincili qurulusunun teyini mumkun oldu Zulallarin ve ferment lerin feza quruluslarinin oyrenilmesinde rentgenstruktur analizin rolu da boyukdur Zulallarin molekulyar qurulusuna dair melu mat lar esasinda 1969 cu ilde ilk defe olaraq ribonukleaza fer men tinin kimyevi sintezi aparilmisdir Bu da oz novbesinde kimyevi senaye ucun yuksekeffektivli katalizatorlarin sintez olunmasi perspektivini acdi Nehayet nuklein tursularinin fermentativ sintezinin molekulyar mexanizminin ve zulallarin biosintezi prosesinde bu molekullarin muhum rolunun oyrenilmesinde de boyuk nailiy yet ler elde olunmusdur Bele ki M V Qrunberq Manaqo ve S Ocoa ribonuklein tursusunun ve onun muxteilf analoqlarinin sintezini kataliz eden polinukleotidfosforilaza fermentini A Kornberq emekdaslari ile ise DNT ve molekul cekisi 6 106 Da a beraber olan DNT ye benzer polimerlerin sintezini kataliz eden DNT polimeraza fermentini kesf etmisler Bu kesfler tedqiqatlarin yeni istiqametde aparilmasina tekan verdi ki neticede ribonuklein tur su la rinin sintezini kataliz eden fermentler qrupu askar olun mus dur Huceyresiz ferment sistemlerinde zulal sintezi prosesinin oyrenilmesi zamani mueyyen terkibli sintetik polinukleotidlerin tetbiqi nuklein tursularinin bu prosesde rolunu deqiqlesdirmeye ve nuklein tursu terkibi ve sintez olunan zulalin terkibi arasinda six elaqenin movcudlugunu subut etmeye imkan verdi Bu ise XX esrde tebietsunasliq sahesinde elde olunan en boyuk nailiy yetlerden biridir Bir sira tedqiqatcilarin o cumleden de F Sengerin isleri sayesinde DNT de nukleotidler ardiciliginin tam oyrenilmesine imkan veren usullar hazirlanmisdir Neticede muxtelif zulallarin biosintezini mueyyen eden genlerin tebieti aydinlasdirilmisdir Bundan basqa bezi genleri suni olaraq sintez etmek mumkun oldu ki onlari bakterial huceyreye yeritdikde insulin ve ya inter feron kimi cox deyerli zulal tebietli preparatlari boyuk miqdarda almaq imkanini elde etmek olar Bu ve diger isler gen muhen dis liyi adlanan ve esas vezifesi genlerin bir orqanizmden digerine kocurulmesinden ibaret olan yeni elmi istiqametin inkisafina getirib cixartdi Son iller erzinde tetbiqi enzimologiya cox suretle inkisaf edir Hal hazirda fermentler senayenin muxtelif sahelerinde kend teserrufatinda tibbde olduqca genis tetbiq olunurlar Enzimologiya elminin geleceyine geldikde ise bu sahede aparilan tedqiqatlar esasen asagida qeyd olunan istiqametlerde heyata kecirilecekdir 1 klassik uzvi kimya ve kvant mexanikasi qanunlarina muvafiq olaraq fermentlerin tesirinin molekulyar mexanizminin daha derin oyrenilmesi ve bunun esasinda fermentativ kataliz neze riy yesinin islenilmesi 2 canli sistemlerin daha yuksek qurulus seviyyelerinde mole ku lustu huceyrevi fermentlerin oyrenilmesi Qeyd etmek lazimdir ki burada esas diqqet ayri ayri fermentlerin oyrenil me sine deyil murekkeb ferment komplekslerinin oyrenil me sine verilecekdir 3 fermentlerin biosintezi ve onlarin fealliginin tenzimlenmesi mexanizmlerinin oyrenilmesi meqsedile aparilan tedqiqatlar davam etdirilecekdir 4 nativ fermentlere oxsar olaraq yuksek spesifikliye ve katalitik fealliga malik olan lakin mueyyen manee toreden antigen xassesinden mehrum olan sinzimler adlanan suni kicik mole kullu fermentlerin yaradilmasi sahesinde tedqiqatlar inkisaf edecekdir 5 muhendis enzimologiya zulal muhendisliyi sahesinde ted qi qat lar aparilacaq fermentlerin anticisimlerin ve reseptorlarin xasselerini ozunde birlesdiren hibrid katalizatorlarin yara dil masi elece de qiymetli maddelerin istehsalini temin eden ayri ayri fermentlerin ve poliferment komplekslerin istiraki ile biotexnoloji reaktorlarin yaradilmasi heyata kecirilecekdir 6 tibbi enzimologiya sahesinde insan orqanizminde ferment le rin sintezinin ve fealliginin tenzimlenmesinin pozulmasi saye sin de bas veren irsi ve somatik xesteliklerin molekulyar mexa nizmlerinin aydinlasdirilmasi meqsedi ile aparilan tedqi qatlar davam etdirilecekdir