Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ekspert sistemlər — konkret predmet sahəsində mütəxəssis biliklərini özündə əks etdirən və az kvalifikasiyalı istifadəçilərə qərara gəlməkdə məsləhətçi olan mürəkkəb kompleks proqramlardır. Belə sistemlər konkret predmet sahəsində az təcrübəli mütəxəssislərə ərar qəbul etməkdə dəstək olurlar. Odur ki, belə sistemlərə bəzən qərarların qəbul olunmasını dəstəkləyən sistemlər də deyirlər. Ekspert sistemi – müəyyən bilgilərə və tətbiq olunduğu sahənin (məsələn, maliyyə və tibb) ekspertləri tərəfindən qoyulmuş analitik qaydalara əsaslanmaqla həmin sahədə problemləri həll edən, tövsiyələr (məsləhətlər) verən və hətta qərarlar qəbul edən tətbiqi proqramın bir növü. Ekspert-insanlar problemləri həll edərkən mühakimə yürütmək qabiliyyətlərindən istifadə edərək faktoqrafik biliklərini tətbiq edirlər. Ekspert sistemində bu iki əsas prinsip bir-biri ilə əlaqəli olan iki ayrıca komponent kimi gerçəkləşdirilib: biliklər bazası və məntiqi nəticə (çıxarma) mexanizmi. Biliklər bazası verilmiş mövzuya aid olan spesifik fakt və qaydaları təqdim edir, məntiqi nəticə (çıxarma) mexanizmi isə ekspert sisteminə nəticə çıxarmağa imkan verən mühakiməyürütmə qabiliyyətini gerçəkləşdirir. Ekspert sistemləri istifadəçi interfeysi və həllin (qərarın) əsaslandırılması kimi əlavə vasitələri də özündə birləşdirir. İstifadəçi interfeysləri, başqa tətbiqi proqramlarda olduğu kimi, sorğuları formalaşdırmağa, informasiyanı təqdim etməyə və sistemlə özgə yollarla qarşılıqlı əlaqədə olmağa imkan verir. Ekspert sistemlərin ən maraqlı komponentlərindən biri olan əsaslandırma vasitələri sistemə çıxardığı nəticələri izah etməyə imkan verir; bu vasitələr sistemi hazırlayanlara həmin sistemlərin işini yoxalmağa imkan verir.
Ekspert sistemlərin məqsədi
70-ci illərin sonunda süni intellekt (Sİ) sahəsində çalışan mütəxəssislər başa düşdülər ki, proqramı intellektuallaşdırmaqdan ötrü onu predmet sahəsi haqqında yüksək keyfiyyətli xüsusi biliklərlə təmin etmək lazımdır. Bu faktın başa düşülməsi xüsusi proqram sistemlərinin inkişafına səbəb oldu və bunların da hər biri müəyyən məhdud predmet sahəsində ekspert kimi istifadə olunmağa başladılar. Bu proqramlar ekspert sistemlər adlandırıldı.
Ekspert sistemlərin qurulması texnologiyası bilik mühəndisliyi adlanır. Bu prosesi təşkil edən mütəxəssislər bilik mühəndisləri adlanırlar və onlar konkret predmet sahəsinin bir və ya bir neçə ekspertilə qarşılıqlı əlaqə olurlar. Bilik mühəndisi ekspertlərdən məsələnin həlli üçün lazım olan proseduranı, strategiyanı, emprik qaydaları əldə edir və bu bilik əsasında ekspert sistem (ES) yaradırlar
ES-in əsasını ekspert bilikləri təşkil edir. Ekspert müəyyən predmet sahəsində mükəmməl biliyə, böyük təcrübəyə malik yüksək kvalifikasiyalı mütəxəssisdir.
ES-in nüvəsini biliklər bazası təşkil edir. BB ES-in yaradılması prosesində toplanan ekspert biliklərdən təşkil olunur. Biliyin yığılması və təşkili ES-in ən vacib cəhətlərindən biridir. Əldə olunmuş biliklər müəyyən qaydalar formasında ifadə olunmaqla biliklər bazasını əmələ gətirirlər. Bu biliklərin qaydalar şəklində formalaşmasında biliklərin təsvir modelindən istifadə olunur.
Biliklərin təsvir modeli ekspertlərdən alınmış biliklərin müəyyən qaydalar formasında təqdim olunmasına xidmət edir. ES-də biliklərin təsvir modellərinin təsnifatı belədir:
- ;
- semantik şəbəkə modeli;
- ;
- ;
- ;
- .
Ekspert sistemlərin fərqləndirici cəhətləri
Bütün ES-lər biliklərə əsaslanan sistemlərdir (BƏS) və Sİ proqramıdırlar. Lakin Sİ və BƏS daha geniş anlayışlardır və buraya ES-dən başqa həm də teoremlərin isbatı, müxtəlif intellektual kompüter oyunları və s. daxildir. BƏS konkret predmet sahəsinə aid bilikləri cəmləşdirən, məntiqi çıxarışı təmin edən və həll edən intellektual proqramlardır. BƏS-in 90%-dən çoxu ekspert sistemlərdir (BƏS-ə həm də intellektual kompüter oyunları auddir). ES-in ən vacib və digər BƏS-lərdən fərqləndirici cəhəti məhz ekspert biliklərinə əsaslanan bilik bazasına malik olmasıdır.
Mənbə
- "EKSPERT SİSTEMLƏR" t.e.n., dosent, Abasov Nicat, ATMU Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti
Ədəbiyyat
- Поспелов Г.С. Искусственный интеллект –основа новой информационной технологии. М.: Наука, 1988. −278 с.
- Поспелов Д.А. Левитин К.Е. Будущее искусственного интеллекта. М.: Наука, 1991. −217 с.
- А.В.Андрейчиков, О.Н.Андрейчикова. Интеллектуальные инфомационные системы. М.:Финансы и статистка, 2004. −424 с.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ekspert sistemler konkret predmet sahesinde mutexessis biliklerini ozunde eks etdiren ve az kvalifikasiyali istifadecilere qerara gelmekde meslehetci olan murekkeb kompleks proqramlardir Bele sistemler konkret predmet sahesinde az tecrubeli mutexessislere erar qebul etmekde destek olurlar Odur ki bele sistemlere bezen qerarlarin qebul olunmasini destekleyen sistemler de deyirler Ekspert sistemi mueyyen bilgilere ve tetbiq olundugu sahenin meselen maliyye ve tibb ekspertleri terefinden qoyulmus analitik qaydalara esaslanmaqla hemin sahede problemleri hell eden tovsiyeler meslehetler veren ve hetta qerarlar qebul eden tetbiqi proqramin bir novu Ekspert insanlar problemleri hell ederken muhakime yurutmek qabiliyyetlerinden istifade ederek faktoqrafik biliklerini tetbiq edirler Ekspert sisteminde bu iki esas prinsip bir biri ile elaqeli olan iki ayrica komponent kimi gerceklesdirilib bilikler bazasi ve mentiqi netice cixarma mexanizmi Bilikler bazasi verilmis movzuya aid olan spesifik fakt ve qaydalari teqdim edir mentiqi netice cixarma mexanizmi ise ekspert sistemine netice cixarmaga imkan veren muhakimeyurutme qabiliyyetini gerceklesdirir Ekspert sistemleri istifadeci interfeysi ve hellin qerarin esaslandirilmasi kimi elave vasiteleri de ozunde birlesdirir Istifadeci interfeysleri basqa tetbiqi proqramlarda oldugu kimi sorgulari formalasdirmaga informasiyani teqdim etmeye ve sistemle ozge yollarla qarsiliqli elaqede olmaga imkan verir Ekspert sistemlerin en maraqli komponentlerinden biri olan esaslandirma vasiteleri sisteme cixardigi neticeleri izah etmeye imkan verir bu vasiteler sistemi hazirlayanlara hemin sistemlerin isini yoxalmaga imkan verir Ekspert sistemlerin meqsedi70 ci illerin sonunda suni intellekt SI sahesinde calisan mutexessisler basa dusduler ki proqrami intellektuallasdirmaqdan otru onu predmet sahesi haqqinda yuksek keyfiyyetli xususi biliklerle temin etmek lazimdir Bu faktin basa dusulmesi xususi proqram sistemlerinin inkisafina sebeb oldu ve bunlarin da her biri mueyyen mehdud predmet sahesinde ekspert kimi istifade olunmaga basladilar Bu proqramlar ekspert sistemler adlandirildi Ekspert sistemlerin qurulmasi texnologiyasi bilik muhendisliyi adlanir Bu prosesi teskil eden mutexessisler bilik muhendisleri adlanirlar ve onlar konkret predmet sahesinin bir ve ya bir nece ekspertile qarsiliqli elaqe olurlar Bilik muhendisi ekspertlerden meselenin helli ucun lazim olan prosedurani strategiyani emprik qaydalari elde edir ve bu bilik esasinda ekspert sistem ES yaradirlar ES in esasini ekspert bilikleri teskil edir Ekspert mueyyen predmet sahesinde mukemmel biliye boyuk tecrubeye malik yuksek kvalifikasiyali mutexessisdir ES in nuvesini bilikler bazasi teskil edir BB ES in yaradilmasi prosesinde toplanan ekspert biliklerden teskil olunur Biliyin yigilmasi ve teskili ES in en vacib cehetlerinden biridir Elde olunmus bilikler mueyyen qaydalar formasinda ifade olunmaqla bilikler bazasini emele getirirler Bu biliklerin qaydalar seklinde formalasmasinda biliklerin tesvir modelinden istifade olunur Biliklerin tesvir modeli ekspertlerden alinmis biliklerin mueyyen qaydalar formasinda teqdim olunmasina xidmet edir ES de biliklerin tesvir modellerinin tesnifati beledir semantik sebeke modeli Ekspert sistemlerin ferqlendirici cehetleriButun ES ler biliklere esaslanan sistemlerdir BES ve SI proqramidirlar Lakin SI ve BES daha genis anlayislardir ve buraya ES den basqa hem de teoremlerin isbati muxtelif intellektual komputer oyunlari ve s daxildir BES konkret predmet sahesine aid bilikleri cemlesdiren mentiqi cixarisi temin eden ve hell eden intellektual proqramlardir BES in 90 den coxu ekspert sistemlerdir BES e hem de intellektual komputer oyunlari auddir ES in en vacib ve diger BES lerden ferqlendirici ceheti mehz ekspert biliklerine esaslanan bilik bazasina malik olmasidir Menbe EKSPERT SISTEMLER t e n dosent Abasov Nicat ATMU Azerbaycan Turizm ve Menecment UniversitetiEdebiyyatDiger layihelerdeVikikitabda elaqeli kitablarVikianbarda elaqeli media fayllar Pospelov G S Iskusstvennyj intellekt osnova novoj informacionnoj tehnologii M Nauka 1988 278 s Pospelov D A Levitin K E Budushee iskusstvennogo intellekta M Nauka 1991 217 s A V Andrejchikov O N Andrejchikova Intellektualnye infomacionnye sistemy M Finansy i statistka 2004 424 s