Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Edessa döyüşü — Roma İmperiyası ilə arasında 260-cı ildə Edessa şəhəri yaxınlığında baş vermiş döyüş. Bu döyüşdə Romalılar demək olar ki, bütün ordunu itirdi. İmperator Valerian isə Sasanilərə əsir düşdü.
| Edessa döyüşü | |
|---|---|
 | |
| Tarix | 260 |
Səbəbləri
Bu dövrdə Sasani və Roma dövlətləri erməni məsələsi ilə bağlı üz-üzə gəlmişdi. Roma xüsusilə erməni ərazisinin Sasanilərin əlinə keçməsindən narahat idi. Bu vaxt, Ermənistan Çarlığı daxilində önəmli hadisə baş verdi. Erməni çarı Böyük Xosrov kimi tanınan II Tridat 252-ci ildə bir sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Bu hadisədən sonra, 253-cü ildə erməni krallığında böyük siyasi nüfuza sahib olan liderlər Şapurun hakimiyyəti altına girməyə razəlaşdılar, lakin Roma, öldürülən erməni çarının yerinə oğlunu mühafizə edərək ermənilərin yeni çarı elan etdi. I Şapur Romanın ona qarşı apardığı bu siyasi gedişindən çox narahat idi. Bu dövrdə, Roma İmparatoru Ərəb Filipp əvvəllər Fars dövlətinə vergi (500.000 qızıl pul) ödəyəcəyini vəd etmişdi, lakin bu vergini ödəməkdən imtina etdiyi üçün I Şapur bunu bəhanə edərək Romaya qarşı müharibə elan etdi. O, vaxt itirmədən 253 və ya 256-cı illərdə böyük bir ordu ilə Suriya və Kapadokyaya yürüş təşkil etdi. Bu hərbi ekspedisiyalar nəticəsində Sasanilər 60 min Roma əsgərini ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bu zəfər nəticəsində I Şapur Hələb, Hama, Antakya, Dura-Europa adlanan əraziləri ələ keçirməklə yanaşı, bu bölgələri talan etdi. Bu uğurlu fəthlərdən sonra Şapur özünü İranın və qeyri-İran millətlərinin "Şahənşahı" elan etdi.
Roma dövləti İmperator Valerian dövründə Antakya şəhərini Sasanilərdən geri almağı bacarsa da, sonralar Sasanilərlə Edessa* döyüşündə ağır məğlubiyyət uğradı. İmperator Valerian bu müharibə nəticəsində 260-cı ildə I Şapur tərəfindən əsir alınmışdı.
İmperator Valerianın məğlubiyyəti
256-cı ildə Şərq ekspedisiyasına hazırlaşan İmperator Valerian həmin il Antakyanı Sasanilərdən geri aldı və burada qərargah qurdu. Valerian baş qərargahını qurduqdan sonra I Şapurun yeni bir hücumunun da qarşısını ala bildi, lakin Alman tayfalarından olan Boranlar və Qotların dəniz basqını təşkil etdiyini öyrənərək Kiçik Asiyaya doğru yola çıxdı. Ancaq Roma ordusunda xəstəlik baş qaldırdığından və eyni zamanda ekspedisiyası Sasanilərin yenidən hücuma keçəcəyi xəbərini aldığı üçün Valerian səfəri dayandırmaq məcburiyyətində qaldı. Valerian 259-cu ildə (və ya 260) Dakia, Pannonia, Moesia, Raeta, Germania, Qalatia, İstria, Spain, İsauria, Mauratinya, Pamfylia, Bitiniya, Frakya, Likya, Lidiya, Mesopotamia, Kilikia, Ərəbistan, Suriya, Finikiya, Kapadokya, Frigiya və Asiya vilayətlərindən olan 70 000 əsgərdən ibarət olan ordusu ilə Edessaya gəldi. I Şapurun ordusu ilə qarşılaşan Valerian ağır məğlubiyyətə uğradı. Valerianın Edessa döyüşündən sonrakı taleyi haqqında bir çox mənbələrdə fərqli məlumatlar qeyd olunmuşdu:
1. Müharibədən sonra Valerian I Şapura pul təklif etdi, amma Şapur onunla üz-üzə görüşmək istəmişdi. Bu zaman Valerian və bir neçə ordu komandiri I Şapur tərəfindən əsir götürülmüşdü.
2. Müharibə başlamazdan əvvəl Roma ordusunda aclıq başlamışdı. Əsgərlərin qəzəbindən qorxan imperator özü könüllü I Şapura təslim olmuşdu.
3. Valerin əsirlikdə bir kölə həyatı yaşamış və hətta I Şapur atına minərkən imperator ona əli ilə deyil, ayğının altına əyilərək kürəyi ilə kömək etdirdi.
Valerianın ölümü ilə əlaqədar Laktantius və Avrelius Viktorun yazılarına əsaslansaq, Valerianın dərisi soyulmuş, içinə saman doldurularaq Fars məbədində asılmışdı. İmperator Valerian I Şapura azad buraxılmağı qarşılığında pul təklif etsə də Şapur bu təklifi rədd etmişdir. Bu hadisə Roma İmperiyası tarixində ilk dəfə idi ki, bir imperator əsir götürülərək bu qədər alçaldıcı bir şəkildə öldürülmüşdü. Bundan sonra Sasanilər İmperiyasına gedən hər bir Roma səfiri bir bəhanə ilə həmin məbədə aparılır və bu böyük dərsin şahidi olmaq məcburiyyətində qalırdı.
Edessa zəfərindən sonra Sasanilər Mesopotamiya, Kilikiya, Kapadokya və Suriyada bir çox yeri dağıtdılar, lakin bütün Asiyanı tuta bilmədilər. Çünki Palmira kralı, Valerianın oğlu Qallieni Şərq komandiri olaraq təyin etdiyi Odaenat onları məğlub edərək Asiyadan uzaqlaşdırmışdı. Roma İmperiyası indi artıq başqa bir düşmənlə qarşı-qarşıya idi: bu Palmiran İmperiyası idi.
Nəticələr
Bəzi alimlər iddia edirlər ki, Şapur Valerianı və onun ordusundan bəzi əsirləri Vişapur şəhərinə göndərdi ki, orada onlar nisbətən yaxşı vəziyyətdə yaşayırdılar. Digər mənbələrdə məsələn, V əsrdə yaşamış Bizans tarixçisi Zosim bildirir ki, Valerian danışıqlar zamanı xəyanət nəticəsində ordunun çox hissəsiylə birlikdə əsir götürülmüşdü. Laktansiyanın sözlərinə görə, Şapur Valerianı alçaldaraq, ata minərkən ondan ayağaltı kimi istifadə ediridi. I Şapur Roma üzərindəki bu tarixi zəfərini qayaüstü rəsmdə — Şapur at üstündə, Roma imperatoru Valerian isə diz üstə təsvir etdirərək Nəqş-i Rüstəmdə əbədiləşdirərmişdi.
İstinadlar
- Zosimus. (Kitab I, fəsil 36.2).
Ədəbiyyat
- Дашков С. Цари царей — Сасаниды. Иран III–VII вв.
- Laktantius. . V.
- Zosim. Yeni hekayə. Mən
- Abdolhossein Zarinkoob, Ruzgaran: tarix-i İran az aghz ta saqut saltnat Pahlvi, Sukhan, 1999.
- Mirzəyev EB Şapur I. Roma üzərində zəfər. — SPb.: Nestor-Tarix, 2016. — 352 s.
- ROMA İMPARATORLUĞU’NUN III. YÜZYIL KRİZİNE ETKİ EDEN SİYASİ, SOSYAL VE EKONOMİK GELİŞMELER Ismat ABBAS Danışman: Doç. Dr. Özlem GENÇ Samsun, 2019
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Edessa doyusu Roma Imperiyasi ile arasinda 260 ci ilde Edessa seheri yaxinliginda bas vermis doyus Bu doyusde Romalilar demek olar ki butun ordunu itirdi Imperator Valerian ise Sasanilere esir dusdu Edessa doyusuTarix 260SebebleriBu dovrde Sasani ve Roma dovletleri ermeni meselesi ile bagli uz uze gelmisdi Roma xususile ermeni erazisinin Sasanilerin eline kecmesinden narahat idi Bu vaxt Ermenistan Carligi daxilinde onemli hadise bas verdi Ermeni cari Boyuk Xosrov kimi taninan II Tridat 252 ci ilde bir sui qesd neticesinde olduruldu Bu hadiseden sonra 253 cu ilde ermeni kralliginda boyuk siyasi nufuza sahib olan liderler Sapurun hakimiyyeti altina girmeye razelasdilar lakin Roma oldurulen ermeni carinin yerine oglunu muhafize ederek ermenilerin yeni cari elan etdi I Sapur Romanin ona qarsi apardigi bu siyasi gedisinden cox narahat idi Bu dovrde Roma Imparatoru Ereb Filipp evveller Fars dovletine vergi 500 000 qizil pul odeyeceyini ved etmisdi lakin bu vergini odemekden imtina etdiyi ucun I Sapur bunu behane ederek Romaya qarsi muharibe elan etdi O vaxt itirmeden 253 ve ya 256 ci illerde boyuk bir ordu ile Suriya ve Kapadokyaya yurus teskil etdi Bu herbi ekspedisiyalar neticesinde Sasaniler 60 min Roma esgerini agir meglubiyyete ugratdilar Bu zefer neticesinde I Sapur Heleb Hama Antakya Dura Europa adlanan erazileri ele kecirmekle yanasi bu bolgeleri talan etdi Bu ugurlu fethlerden sonra Sapur ozunu Iranin ve qeyri Iran milletlerinin Sahensahi elan etdi Roma dovleti Imperator Valerian dovrunde Antakya seherini Sasanilerden geri almagi bacarsa da sonralar Sasanilerle Edessa doyusunde agir meglubiyyet ugradi Imperator Valerian bu muharibe neticesinde 260 ci ilde I Sapur terefinden esir alinmisdi Imperator Valerianin meglubiyyeti256 ci ilde Serq ekspedisiyasina hazirlasan Imperator Valerian hemin il Antakyani Sasanilerden geri aldi ve burada qerargah qurdu Valerian bas qerargahini qurduqdan sonra I Sapurun yeni bir hucumunun da qarsisini ala bildi lakin Alman tayfalarindan olan Boranlar ve Qotlarin deniz basqini teskil etdiyini oyrenerek Kicik Asiyaya dogru yola cixdi Ancaq Roma ordusunda xestelik bas qaldirdigindan ve eyni zamanda ekspedisiyasi Sasanilerin yeniden hucuma kececeyi xeberini aldigi ucun Valerian seferi dayandirmaq mecburiyyetinde qaldi Valerian 259 cu ilde ve ya 260 Dakia Pannonia Moesia Raeta Germania Qalatia Istria Spain Isauria Mauratinya Pamfylia Bitiniya Frakya Likya Lidiya Mesopotamia Kilikia Erebistan Suriya Finikiya Kapadokya Frigiya ve Asiya vilayetlerinden olan 70 000 esgerden ibaret olan ordusu ile Edessaya geldi I Sapurun ordusu ile qarsilasan Valerian agir meglubiyyete ugradi Valerianin Edessa doyusunden sonraki taleyi haqqinda bir cox menbelerde ferqli melumatlar qeyd olunmusdu 1 Muharibeden sonra Valerian I Sapura pul teklif etdi amma Sapur onunla uz uze gorusmek istemisdi Bu zaman Valerian ve bir nece ordu komandiri I Sapur terefinden esir goturulmusdu 2 Muharibe baslamazdan evvel Roma ordusunda acliq baslamisdi Esgerlerin qezebinden qorxan imperator ozu konullu I Sapura teslim olmusdu 3 Valerin esirlikde bir kole heyati yasamis ve hetta I Sapur atina minerken imperator ona eli ile deyil ayginin altina eyilerek kureyi ile komek etdirdi Valerianin olumu ile elaqedar Laktantius ve Avrelius Viktorun yazilarina esaslansaq Valerianin derisi soyulmus icine saman doldurularaq Fars mebedinde asilmisdi Imperator Valerian I Sapura azad buraxilmagi qarsiliginda pul teklif etse de Sapur bu teklifi redd etmisdir Bu hadise Roma Imperiyasi tarixinde ilk defe idi ki bir imperator esir goturulerek bu qeder alcaldici bir sekilde oldurulmusdu Bundan sonra Sasaniler Imperiyasina geden her bir Roma sefiri bir behane ile hemin mebede aparilir ve bu boyuk dersin sahidi olmaq mecburiyyetinde qalirdi Edessa zeferinden sonra Sasaniler Mesopotamiya Kilikiya Kapadokya ve Suriyada bir cox yeri dagitdilar lakin butun Asiyani tuta bilmediler Cunki Palmira krali Valerianin oglu Qallieni Serq komandiri olaraq teyin etdiyi Odaenat onlari meglub ederek Asiyadan uzaqlasdirmisdi Roma Imperiyasi indi artiq basqa bir dusmenle qarsi qarsiya idi bu Palmiran Imperiyasi idi NeticelerBezi alimler iddia edirler ki Sapur Valeriani ve onun ordusundan bezi esirleri Visapur seherine gonderdi ki orada onlar nisbeten yaxsi veziyyetde yasayirdilar Diger menbelerde meselen V esrde yasamis Bizans tarixcisi Zosim bildirir ki Valerian danisiqlar zamani xeyanet neticesinde ordunun cox hissesiyle birlikde esir goturulmusdu Laktansiyanin sozlerine gore Sapur Valeriani alcaldaraq ata minerken ondan ayagalti kimi istifade ediridi I Sapur Roma uzerindeki bu tarixi zeferini qayaustu resmde Sapur at ustunde Roma imperatoru Valerian ise diz uste tesvir etdirerek Neqs i Rustemde ebedilesdirermisdi IstinadlarZosimus Kitab I fesil 36 2 EdebiyyatDashkov S Cari carej Sasanidy Iran III VII vv Laktantius V Zosim Yeni hekaye Men Abdolhossein Zarinkoob Ruzgaran tarix i Iran az aghz ta saqut saltnat Pahlvi Sukhan 1999 ISBN 964 6961 11 8 Mirzeyev EB Sapur I Roma uzerinde zefer SPb Nestor Tarix 2016 352 s ROMA IMPARATORLUGU NUN III YUZYIL KRIZINE ETKI EDEN SIYASI SOSYAL VE EKONOMIK GELISMELER Ismat ABBAS Danisman Doc Dr Ozlem GENC Samsun 2019