Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Cırlaşma – kvant mexanikasında verilmiş sistemi (atom, molekul və s.) xarakterizə edən hər hansı fiziki kəmiyyət L sistemin mцxtəlif halları цчцn eyni qiymətə malikdir. L-in eyni qiymətinə cavab verən belə mцxtəlif halların sayı verilmiş kəmiyyətin cırlaşma tərtibi adlanır. Kvant mexanikasında sistemin enerji səviyyələrinin cırlaşması əsas rol oynayır. Belə ki, sistem müəyyən enerjiyə malik olub, müxtəlif hallarda ola bilər. Məsələn: Sərbəst zərrrəcik üçün enerjinin sonsuz cırlaşması mövcuddur. Zərrəciyin enerjisi ancaq impulsun ədədi qiyməti ilə müəyyən edilir, impulsun istiqamяti isə istənilən ola bilər(yəni, sonsuz sayda üsullarla seçilə bilər). Bu misalda əyani surətdə cırlaşma ilə sistemin fiziki simmetriyası arasında əlaqə aşkar olur; bu simmetriya fəzada bütün istiqamяtlərin bərabər hüquqluluğu deməkdir. Xarici sahədə zərrəciyin hərəkəti zamanı cırlaşma bu sahənin quruluşu – onun hansı simmetriyaya malik olması ilə əhəmiyyətli surətdə əlaqədardır. Əgər sahə sferik simmetriyaya malikdirsə, yəni onda istiqamətlərin eyni hцquqluluğu saxlanılırsa, onda zərrəciyin (məs: atomda elektronun) hərəkət miqdarının orbital momentinin, maqnit momentinin və spinin istiqaməti onun (atomun) enerjisinin qiymətinə təsir edə bilməz. Deməli, burada da enerji səviyyələrinin cırlaşması mövcuddur. Lakin əgər belə sistemi H maqnit sahəsində yerləşdirsək, onda, maqnit momentinin istiqaməti onun enerjisinə təsir etməyə başlayır; müxtəlif halların əvvəllr üst-üstə düşən (müxtəlif istiqamətlilər) enerji qiymətləri artıq müxtəlif olur: zərrəciyin maqnit momentinin maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı təsiri nəticəsində zərrəcik əlavə enerjisini alır ki, bunun da qiyməti maqnit momenti ilə sahənin qarşılıqlı orientasiyasından asılıdır (H sahə istiqamətinə proeksiyası olub, kvant mexanikasında ancaq diskret qiymətlər alır). Enerji səviyyələrinin "parçalanması", yəni konkret şəraitdən asılı olaraq cırlaşma tam və ya hissə-hissə aradan çıxır. Maqnit sahəsində enerji səviyyələrinin (atomun, molekulun, kristalların) belə parçalanması zaman effekti adlanır. Səviyyələrin parçalanması xarici elektrik sahəsində də mümkündür (Ştarkeffekti). Beləliklə, cırlaşmanın aradan qaldırılmasına uyğun qarşılıqlı təsirlərin "daxil edilməsi" səbəb olur. Cırlaşmanın mövcudluğu sistemdə bəzi simmetriyaların varlığını göstərir, cırlaşmanın aradan qaldırılması isə sistemdəki simmetriyanın tərtibi fiziki şəraitin dəyişməsi zamanı azalanda baş verir. Yuxarıda göstərdiyimiz misalda sistem başlanğıcda sferik simmetriyaya malik idi (onda seçilmiş istiqamətlər yox idi); xarici maqnit sahəsinin qoşulması istiqaməti seçdi – sahənin istiqamətini, sistemin simmetriyası aşağə düşdü vя sistem aksial, yəni sahə boyunca yönəlmiş oxa nəzərən simmetriyalı oldu. Qarşılıqlı təsirin "xaric edilməsi", əksinə, sistemin simmetriyasını artırır və cırlaşma meydana çıxır. Bu elementar zərrəciklərin təsnifatı üçün çox vacibdir. Məsələn: elektromaqnit və zəif qarşılıqlı təsirlərə məhəl qoyulmasa (onları"qapasaq"), onda neytronun və protonun xassələri eyni olacaq və onlara bir zərrəciyin – nuklonun iki müxtəlif halı (yalnыz elektrik yükü ilə fərqlənən) kimi baxmaq olar. Onda nuklonun halı ikiqat cırlaşmış olur.
Cırlaşmış Yarımkeçirici – мütəhərrik yükdaşıyıcıların (keçirici elektronlar və deşiklərin) böyük konsentrasiyasına malik yarımkeçiricidir. Cırlaşmış yarımkeçiricidə yükdaşıyıcılar Fermi-Dirak statistikasına tabedirlər, Fermi səviyyəsi keçiricilik və ya valent zonasında yerləşir. Yükdaşıyıcılarının konsentrasiyası böyük olmayan və Bolsman statistikasına tabe olan adi (cırlaşmamış) yarımkeçiricilərdə Fermi səviyyəsi qadağan olunmuş zonada yerləşir. Daşıyıcıların güclü inyeksiyası şəraitində elektronların və deşiklərin eyni vaxtda cırlaşması mümkündür. Bu zaman Fermi səviyyəsi iki kvazisəviyyəyə parçalanır; onlardan biri keçiricilik zonasında, ikincisi isə valent zonasında yerləşir. Yükdaşıyıcılarının enerjiyə görə paylanmasının istilik səpələnməsinə səbəb olan kinetik effektlərdə onların cırlaşması xüsusilə ciddi aşkara çıxır. Belə effektlərə: izotrop energetik spektrli yarımkeçiricilərdə maqnitorezistiv effekti, elektron istilikkeçirmə, Peltye effekti, Nernst effekti, Ettinqs- hayzen effekti və s. aiddir. Tamamilə cırlaşmış yarımkeçiricidə (T=0 K-də) bu effektlər olmur, belə ki, bu yarımkeчiricilərdə Pauli prinsipinə görə köçürmə hadisələrində yalnız Fermi səviyyəsində yerləşən və eyni enerjiyə malik olan yükdaşıyıcılar iştirak edirlər. T=0 K temperaturunda bu effektlər var, lakin olduqca kiçikdirlər – onların qiyməti cırlaşmamış yarımkeçiricidəkindən təxminən və ya 2 dəfə azdır. Cırlaşmış yarımkeçiricinin mühüm xüsusiyyətləri kvantlaşan maqnit sahəsində meydana çıxır. Cırlaşmış yarımkeçiricilərindən tunel diodlarinda və inyeksiya lazerlərində istifadə olunur.
İstinadlar
- В. Гейзенберг"Классич. труды"
- П. Дирак "Физические принципы квантовой теории", Л.-М.1932
- В. Паули "Принципы квантовой механики", ingilis dilindən tərcümə . М.1960
- "Общие принципы волновой механики", alman dilindən tərcümə ,М-Л.,1947
- Л. Д. Ландау Учебники
- Е. М. Лифщиц "Квантовая механика"
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Cirlasma kvant mexanikasinda verilmis sistemi atom molekul ve s xarakterize eden her hansi fiziki kemiyyet L sistemin mcxtelif hallari cchcn eyni qiymete malikdir L in eyni qiymetine cavab veren bele mcxtelif hallarin sayi verilmis kemiyyetin cirlasma tertibi adlanir Kvant mexanikasinda sistemin enerji seviyyelerinin cirlasmasi esas rol oynayir Bele ki sistem mueyyen enerjiye malik olub muxtelif hallarda ola biler Meselen Serbest zerrrecik ucun enerjinin sonsuz cirlasmasi movcuddur Zerreciyin enerjisi ancaq impulsun ededi qiymeti ile mueyyen edilir impulsun istiqamyati ise istenilen ola biler yeni sonsuz sayda usullarla secile biler Bu misalda eyani suretde cirlasma ile sistemin fiziki simmetriyasi arasinda elaqe askar olur bu simmetriya fezada butun istiqamyatlerin beraber huquqlulugu demekdir Xarici sahede zerreciyin hereketi zamani cirlasma bu sahenin qurulusu onun hansi simmetriyaya malik olmasi ile ehemiyyetli suretde elaqedardir Eger sahe sferik simmetriyaya malikdirse yeni onda istiqametlerin eyni hcquqlulugu saxlanilirsa onda zerreciyin mes atomda elektronun hereket miqdarinin orbital momentinin maqnit momentinin ve spinin istiqameti onun atomun enerjisinin qiymetine tesir ede bilmez Demeli burada da enerji seviyyelerinin cirlasmasi movcuddur Lakin eger bele sistemi H maqnit sahesinde yerlesdirsek onda maqnit momentinin istiqameti onun enerjisine tesir etmeye baslayir muxtelif hallarin evvellr ust uste dusen muxtelif istiqametliler enerji qiymetleri artiq muxtelif olur zerreciyin maqnit momentinin maqnit sahesi ile qarsiliqli tesiri neticesinde zerrecik elave enerjisini alir ki bunun da qiymeti maqnit momenti ile sahenin qarsiliqli orientasiyasindan asilidir H sahe istiqametine proeksiyasi olub kvant mexanikasinda ancaq diskret qiymetler alir Enerji seviyyelerinin parcalanmasi yeni konkret seraitden asili olaraq cirlasma tam ve ya hisse hisse aradan cixir Maqnit sahesinde enerji seviyyelerinin atomun molekulun kristallarin bele parcalanmasi zaman effekti adlanir Seviyyelerin parcalanmasi xarici elektrik sahesinde de mumkundur Starkeffekti Belelikle cirlasmanin aradan qaldirilmasina uygun qarsiliqli tesirlerin daxil edilmesi sebeb olur Cirlasmanin movcudlugu sistemde bezi simmetriyalarin varligini gosterir cirlasmanin aradan qaldirilmasi ise sistemdeki simmetriyanin tertibi fiziki seraitin deyismesi zamani azalanda bas verir Yuxarida gosterdiyimiz misalda sistem baslangicda sferik simmetriyaya malik idi onda secilmis istiqametler yox idi xarici maqnit sahesinin qosulmasi istiqameti secdi sahenin istiqametini sistemin simmetriyasi asage dusdu vya sistem aksial yeni sahe boyunca yonelmis oxa nezeren simmetriyali oldu Qarsiliqli tesirin xaric edilmesi eksine sistemin simmetriyasini artirir ve cirlasma meydana cixir Bu elementar zerreciklerin tesnifati ucun cox vacibdir Meselen elektromaqnit ve zeif qarsiliqli tesirlere mehel qoyulmasa onlari qapasaq onda neytronun ve protonun xasseleri eyni olacaq ve onlara bir zerreciyin nuklonun iki muxtelif hali yalnyz elektrik yuku ile ferqlenen kimi baxmaq olar Onda nuklonun hali ikiqat cirlasmis olur Cirlasmis Yarimkecirici muteherrik yukdasiyicilarin kecirici elektronlar ve desiklerin boyuk konsentrasiyasina malik yarimkeciricidir Cirlasmis yarimkeciricide yukdasiyicilar Fermi Dirak statistikasina tabedirler Fermi seviyyesi keciricilik ve ya valent zonasinda yerlesir Yukdasiyicilarinin konsentrasiyasi boyuk olmayan ve Bolsman statistikasina tabe olan adi cirlasmamis yarimkeciricilerde Fermi seviyyesi qadagan olunmus zonada yerlesir Dasiyicilarin guclu inyeksiyasi seraitinde elektronlarin ve desiklerin eyni vaxtda cirlasmasi mumkundur Bu zaman Fermi seviyyesi iki kvaziseviyyeye parcalanir onlardan biri keciricilik zonasinda ikincisi ise valent zonasinda yerlesir Yukdasiyicilarinin enerjiye gore paylanmasinin istilik sepelenmesine sebeb olan kinetik effektlerde onlarin cirlasmasi xususile ciddi askara cixir Bele effektlere izotrop energetik spektrli yarimkeciricilerde maqnitorezistiv effekti elektron istilikkecirme Peltye effekti Nernst effekti Ettinqs hayzen effekti ve s aiddir Tamamile cirlasmis yarimkeciricide T 0 K de bu effektler olmur bele ki bu yarimkechiricilerde Pauli prinsipine gore kocurme hadiselerinde yalniz Fermi seviyyesinde yerlesen ve eyni enerjiye malik olan yukdasiyicilar istirak edirler T 0 K temperaturunda bu effektler var lakin olduqca kicikdirler onlarin qiymeti cirlasmamis yarimkeciricidekinden texminen ve ya 2 defe azdir Cirlasmis yarimkeciricinin muhum xususiyyetleri kvantlasan maqnit sahesinde meydana cixir Cirlasmis yarimkeciricilerinden tunel diodlarinda ve inyeksiya lazerlerinde istifade olunur IstinadlarV Gejzenberg Klassich trudy P Dirak Fizicheskie principy kvantovoj teorii L M 1932 V Pauli Principy kvantovoj mehaniki ingilis dilinden tercume M 1960 Obshie principy volnovoj mehaniki alman dilinden tercume M L 1947 L D Landau Uchebniki E M Lifshic Kvantovaya mehanika