Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xəritə — Yer kürəsi və ya digər planetlərin bütövlükdə və ya ayrı-ayrı hissələrinin iki və ya üçölçülü şərti işarələrlə kiçildilmiş təsviridir. Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq, orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumuləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya deyilir.
Etimologiyası
Xəritə ərəb mənşəli söz olub (خريطة) yer səthinin coğrafi vəziyyətinin kağız və s. üzərində təsviri mənasını verir.
Təsnifatı
Ərazi əhatə etməsinə görə xəritələri 3 qrupa bölürlər:
- Dünya və yarımkürələrin xəritələri;
- Materik və okeanların xəritələri;
- Dövlətlərin və onların hissələrinin xəritələri.
Məzmununa görə xəritələr ümumcoğrafi və tematik xəritələrə bölünürlər.
- Ümumcoğrafi xəritələrdə – yer səthinin ümumi mənzərəsi əks etdirilir.
- Tematik xəritələrdə – hər hansı bir təbii komponent hadisə daha aydın təsvir olunur (məsələn: iqlim, geologiya).
Xəritələr bir çox xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Miqyasına görə xəritələr şərti olaraq 3 qrupa bölünür:
- Miqyası 1:200000 və ondan böyük olan (1:50000, 1:25000, 1:10000) böyük miqyaslı xəritələr;
- Miqyası 1:200000-dən 1:1000000-dək olan orta miqyaslı xəritələr;
- Miqyası 1:1000000-dan kiçik olan kiçik miqyaslı xəritələr.
Xəritə tərtib etmək üçün əvvəl Yer planetinin forma və ölçüləri təyin olunur, planetin fiziki səthi həndəsi baxımdan öyrənilir, formaca "geoid" olan Yer planeti həndəsi fiqur olan Yer ellipsoidi ilə əvəz olunur. Daha sonra riyazi metodlarla yer ellipsoidi müstəvi üzərinə köçürülür. Xəritənin hər bir nöqtəsinə Yer üzərində yalnız bir nöqtə uyğun gəlir.
Hər hansı xəritəni tərtib etmək üçün ilk növbədə təsvir olunacaq ərazinin və oradakı obyektlərin cöğrafi məzmunu öyrənilir. Çünki, xəritədə bütün məlumatlar və təsvirlər kartoqrafik işarələrlə verilir. Belə təsvirlər qəbul olunmuş şərtlərə əsasən müəyyən məna daşıyır. Xəritəni şərti işarələr toplusu da adlandırmaq olar. Şərti işarələrin mənasını xəritənin leqendasında, yəni şərti işarələr kitabında tapmaq olar.
İzoxətlər üsulundan istifadə etməklə ərazidə havanın temperaturunun, təzyiqinin, yağıntıların paylanmasının, buxarlanmanın miqdarının və s. təsvir etmək üsulları ilə tanış olmaq mümkündür.
Areal üsulu ilə isə hər hansı bitki, heyvan növünün yayıldığı sahələri təsvir etmək olar.
Hərəkət üsulu isə daha çox məlumatverici xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, küləklərin, hava kütlələrinin, səyahətçilərin marşrut xətləri və s. mətn olmadan müəyyən edilir.
Nöqtələr üsulu isə obyektin həm yayılma arealı, həm də kəmiyyət göstəricisi haqqında məlumat verilir.
Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumiləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya (ümumiləşdirmə) deyilir.
Kartoqrafik proyeksiya
Qlobus meridian və paralellərin yaratdığı dərəcə torunu, xəritə üzərindəki coğrafi enlik və uzunluğun əmələ gətirdiyi kartoqrafik şəbəkəyə çevirmənin riyazi üsulu kartoqrafik proyeksiya adlanır.
Proyeksiyalar hamısı təhriflidir – onların birində ölkənin ölçüləri, digərlərində isə forması həqiqətə uyğun olmur.
İstifadə olunan köməkçi həndəsi səthdən asılı olaraq kartoqrafik proyeksiyalar dörd sinifə bölünürlər:
- a) silindrik proyeksiyada qlobus ekvator boyu silindirə toxunur.
- b) konus proyeksiyasında qlobus hər hansı paralel üzrə konusa toxunur. Toxunma xəttində bütün təhriflər sıfıra bərabər olur. Ona görə də belə xətlər sıfır təhrifli xətlər adlanır.
- c) azimutal proyeksiyada kürənin hər hansı bir nöqtəsi müstəviyə toxunur.
Xəritə tərtib edərkən onun proyeksiyasını hesablamaq və qurmaq üçün istifadə edilən miqyasa baş miqyas deyilir. Xəritənin istənilən nöqtəsində kiçilmənin həqiqi nisbətini yəni, xüsusi miqyası hesablamaqla, xəritədəki obyektlərin və məsafələrin Yer üzərindəki həqiqi ölçülərini təyin etmək olar.
Xüsusiyyətlərinə görə xəritələr
Xəritələr xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif edilirlər.
- Miqyasına görə xəritələrin təsnifatı.
- Ərazi əhatə etməsinə görə xəritələrin təsnifatı.
Onlar üç qrupa bölünürlər:
- Dünya və yarımkürələrin xəritələri Yer səthinin bütövlükdə təsvir edildiyi xəritələrə aiddir.
- Materik və okeanların, habelə onların böyük hissələrinin xəritələri adətən müəyyən bir regionu əhatə edir.
- Dövlətlərin və onların hissələrinin xəritələrində daha kiçik ərazilər təsvir edildiyinə görə miqyas orta və böyük olur, coğrafi obyektlərin təsvirləri daha dəqiq göstərilir.
Məzmununa görə xəritələr
Məzmununa görə xəritələri iki böyük qrupa ayırırlar:
Ümumcoğrafi xəritələrdə Yer səthinin ümumi mənzərəsi əks etdirilir. Bu xəritələrin coğrafi məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir:
- su obyektləri;
- relyef;
- bitki və torpaq örtüyü;
- yaşayış məntəqələri;
- yollar və rabitə vasitələri;
- siyasi-inzibati, ictimai-iqtisadi obyektlər.
Ümumcoğrafi xəritələrin məzmunu daim təkmilləşdirilsə də, onlar adətən üç qrupa bölünürlər:
- Topoqrafik (1:10000–1:200000)
- İcmal topoqrafik (1:200000–1:1000000)
- İcmal (1:1000000-dan kiçik)
Tematik xəritələrdə hər hansı bir təbii komponent, hadisə (məsələn: metallurgiya sənayesi, iqlim, geoloji və s.) daha müfəssəl və konkret olaraq təsvir olunur. Belə xəritələrin adı, məzmunu, mövzusu müxtəlif olub yalnız bir məlumatı verir.
Bir-biri ilə əlaqəsi olan bir neçə müxtəlif komponentlərin və ya hadisələrin təsvir kompleks xəritələrdə əks olunur.
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xerite Yer kuresi ve ya diger planetlerin butovlukde ve ya ayri ayri hisselerinin iki ve ya ucolculu serti isarelerle kicildilmis tesviridir Xeritenin meqsedinden ve miqyasindan asili olaraq orada tesvir olunacaq obyektlerin secilmesine ve umumulesdirilmesine kartoqrafik generalizasiya deyilir Dunyanin fiziki xeritesiEtimologiyasiXerite ereb menseli soz olub خريطة yer sethinin cografi veziyyetinin kagiz ve s uzerinde tesviri menasini verir TesnifatiErazi ehate etmesine gore xeriteleri 3 qrupa bolurler Dunya ve yarimkurelerin xeriteleri Materik ve okeanlarin xeriteleri Dovletlerin ve onlarin hisselerinin xeriteleri Mezmununa gore xeriteler umumcografi ve tematik xeritelere bolunurler Umumcografi xeritelerde yer sethinin umumi menzeresi eks etdirilir Tematik xeritelerde her hansi bir tebii komponent hadise daha aydin tesvir olunur meselen iqlim geologiya Xeriteler bir cox xususiyyetlerine gore bir birinden ferqlenir Miqyasina gore xeriteler serti olaraq 3 qrupa bolunur Miqyasi 1 200000 ve ondan boyuk olan 1 50000 1 25000 1 10000 boyuk miqyasli xeriteler Miqyasi 1 200000 den 1 1000000 dek olan orta miqyasli xeriteler Miqyasi 1 1000000 dan kicik olan kicik miqyasli xeriteler Xerite tertib etmek ucun evvel Yer planetinin forma ve olculeri teyin olunur planetin fiziki sethi hendesi baximdan oyrenilir formaca geoid olan Yer planeti hendesi fiqur olan Yer ellipsoidi ile evez olunur Daha sonra riyazi metodlarla yer ellipsoidi mustevi uzerine kocurulur Xeritenin her bir noqtesine Yer uzerinde yalniz bir noqte uygun gelir Her hansi xeriteni tertib etmek ucun ilk novbede tesvir olunacaq erazinin ve oradaki obyektlerin cografi mezmunu oyrenilir Cunki xeritede butun melumatlar ve tesvirler kartoqrafik isarelerle verilir Bele tesvirler qebul olunmus sertlere esasen mueyyen mena dasiyir Xeriteni serti isareler toplusu da adlandirmaq olar Serti isarelerin menasini xeritenin leqendasinda yeni serti isareler kitabinda tapmaq olar Izoxetler usulundan istifade etmekle erazide havanin temperaturunun tezyiqinin yagintilarin paylanmasinin buxarlanmanin miqdarinin ve s tesvir etmek usullari ile tanis olmaq mumkundur Areal usulu ile ise her hansi bitki heyvan novunun yayildigi saheleri tesvir etmek olar Hereket usulu ise daha cox melumatverici xususiyyete malikdir Bele ki kuleklerin hava kutlelerinin seyahetcilerin marsrut xetleri ve s metn olmadan mueyyen edilir Noqteler usulu ise obyektin hem yayilma areali hem de kemiyyet gostericisi haqqinda melumat verilir Xeritenin meqsedinden ve miqyasindan asili olaraq orada tesvir olunacaq obyektlerin secilmesine ve umumilesdirilmesine kartoqrafik generalizasiya umumilesdirme deyilir Kartoqrafik proyeksiyaQlobus meridian ve paralellerin yaratdigi derece torunu xerite uzerindeki cografi enlik ve uzunlugun emele getirdiyi kartoqrafik sebekeye cevirmenin riyazi usulu kartoqrafik proyeksiya adlanir Proyeksiyalar hamisi tehriflidir onlarin birinde olkenin olculeri digerlerinde ise formasi heqiqete uygun olmur Istifade olunan komekci hendesi sethden asili olaraq kartoqrafik proyeksiyalar dord sinife bolunurler a silindrik proyeksiyada qlobus ekvator boyu silindire toxunur b konus proyeksiyasinda qlobus her hansi paralel uzre konusa toxunur Toxunma xettinde butun tehrifler sifira beraber olur Ona gore de bele xetler sifir tehrifli xetler adlanir c azimutal proyeksiyada kurenin her hansi bir noqtesi musteviye toxunur Xerite tertib ederken onun proyeksiyasini hesablamaq ve qurmaq ucun istifade edilen miqyasa bas miqyas deyilir Xeritenin istenilen noqtesinde kicilmenin heqiqi nisbetini yeni xususi miqyasi hesablamaqla xeritedeki obyektlerin ve mesafelerin Yer uzerindeki heqiqi olculerini teyin etmek olar Xususiyyetlerine gore xeritelerXeriteler xususiyyetlerine gore asagidaki kimi tesnif edilirler Miqyasina gore xeritelerin tesnifati Erazi ehate etmesine gore xeritelerin tesnifati Onlar uc qrupa bolunurler Dunya ve yarimkurelerin xeriteleri Yer sethinin butovlukde tesvir edildiyi xeritelere aiddir Materik ve okeanlarin habele onlarin boyuk hisselerinin xeriteleri adeten mueyyen bir regionu ehate edir Dovletlerin ve onlarin hisselerinin xeritelerinde daha kicik eraziler tesvir edildiyine gore miqyas orta ve boyuk olur cografi obyektlerin tesvirleri daha deqiq gosterilir Mezmununa gore xeritelerMezmununa gore xeriteleri iki boyuk qrupa ayirirlar Umumcografi xeritelerde Yer sethinin umumi menzeresi eks etdirilir Bu xeritelerin cografi mezmunu asagidakilardan ibaretdir su obyektleri relyef bitki ve torpaq ortuyu yasayis menteqeleri yollar ve rabite vasiteleri siyasi inzibati ictimai iqtisadi obyektler Umumcografi xeritelerin mezmunu daim tekmillesdirilse de onlar adeten uc qrupa bolunurler Topoqrafik 1 10000 1 200000 Icmal topoqrafik 1 200000 1 1000000 Icmal 1 1000000 dan kicik Tematik xeritelerde her hansi bir tebii komponent hadise meselen metallurgiya senayesi iqlim geoloji ve s daha mufessel ve konkret olaraq tesvir olunur Bele xeritelerin adi mezmunu movzusu muxtelif olub yalniz bir melumati verir Bir biri ile elaqesi olan bir nece muxtelif komponentlerin ve ya hadiselerin tesvir kompleks xeritelerde eks olunur IstinadlarXarici kecidlerVikianbarda Xerite ile elaqeli mediafayllar var