Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Bal arısı (lat. Apis mellifera) – Pərdəqanadlılar dəstəsinin əsl arılar fəsiləsinə aid həşərat növü.
| Bal arısı | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Ranqsız: Dəstəüstü: Dəstə: Ranqsız: Yarımdəstə: Fəsiləüstü: Klad: Fəsilə: Yarımfəsilə: Klad: Triba: Cins: Növ: Bal arısı | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Vətəni Cənubi Asiyadır. Hər arı ailəsi bir ana arıdan, 60–80 min işçi arıdan və yay vaxtı bir neçə yüz erkək arıdan ibarət olur. Yuvalarını ağac koğuşlarında, qaya yarıqlarında və s. dalda yerlərdə düzəldir. Ayrı-ayrı arı fərdləri təklikdə yaşayıb çoxalma qabiliyyətinə malik deyildir, buna görə də bal arıları üçün "ailə" məfhumu bioloji təsərrüfat vahidi kimi qəbul edilmişdir. Bal arısı beçə verməklə çoxalır; partenogenez səciyyəvidir. Yayda əmələ gələn erkək arılar payızda tələf olur. Qışlamaya yalnız ana və işçi arılar qalır. Ana arının sorucu ağız aparatı işçi arınınkındən qısa olduğu üçün nektar toplaya bilmir, arxa ayaqlarında çiçək tozcuğu yığmaq üçün aparatı, qarıncığında isə şan hörmək üçün mum ifraz edən mum "aynacıqları" yoxdur. Cavan ana arının erkək arılarla mayalanması yazın sonundan yayın axırınadək davam edir. Ana arı ailənin digər fərdlərinə nisbətən böyük olur. Bədəninin uz. 20–25 mm, çəkisi 200 mq-dan çoxdur. Ana arı mayalandıqdan sonra sutkada 2000–2500-ə-dək, mövsüm ərzində isə 200 minədək yumurta qoyur. Cinsiyyət vəziləri yaxşı inkişaf etmiş erkək arının (bədəninin uz. 15–17 mm, çəkisi 200 mq-adək) vəzifəsi yalnız ana arını mayalamaqdan ibarətdir. Ana arı beş ilədək yaşaya bilir, lakin onun intensiv yumurtaqoyma fəaliyyəti iki ildir. Zəiflədiyinə görə sonra ananı də- yişmək lazım gəlir. İşçi arıların arxa ayaqlarında tozcuğu yığan və ötürən fırça və səbətciklər var; aşağı qarın yarımhalqalarında mum "aynacıqları" (mum vəzilərinin ifraz etdiyi mumun lövhələr şəklində bərkidiyi xitin hissələr) olur. Xüsusi vəziləri tərkibində çoxlu zülali maddə olan və qiymətli qida xassələrinə malik arı südü ifraz edir. İşçi arılar yayda əsas məhsulu topladıqları vaxt 40–45 gün, yayın axırlarında yetişən arılar isə yazadək, yeni arılar əmələ gələnədək yaşayır. Ailədə olan bütün işci arılar iki qrupa ayrılır: yuvadaxili cavan (18–20 günlük) pətək arıları və yaşlı (18–20 günlükdən yuxarı) çöl (uçuş) arıları. Yuvadaxili arılar pətək daxilindəki işləri görür: şan hörür, pətəyi təmizləyir və onu düşmənlərdən qoruyur, havasını dəyişdirir, sürfəni (balanı) və ananı yemləyir, pətək- də sürfənin inkişafı üçün optimal temp-r rejimini yaradır. Çöl arıları uzaq məsafəyə uça bilir və sakit havada ailəni yemlə təmin etmək üçün nektar və çiçək tozu toplayır. Hər bir işçi arı yaşından asılı olaraq müxtəlif işləri icra edir. Yenicə qovuqcuqdan çıxmış arılar üç günlüyədək çıxdıqları qovuqcuqları təmizləyir, onun divarını cilalayır. Təmizlənməmiş qovuqcuğa ana yumurta qoymur. Tə- mizləyici arılar şan qovuqcuqlarındakı sürfələrin inkişafını təmin etmək üçün yuvanı qızdırır. 3 günlükdən 13 günlüyədək olan arılarda mum vəziləri fəaliyyətə başlayır. Belə arıların işi şan hörməkdən ibarətdir. 12–22 günlük arılar sürfələri qidalandırır və yuvaya gətirilmiş nektarı bala çevirir. Bundan sonra isə arılar nek- tar və çiçək tozu toplayır. Qədimdən yetişdirilən Bal arısı bal, mum, propolis (vərəmum), arı südü, arı zəhəri verməkdən başqa, çiçəklərin, k.t. bitkilərinin və meyvə-giləmeyvə ağaclarının tozlanmasında iştirak edir və məhsuldarlığın artmasında böyük rol oynayır.
İşçi arının ömrü qışlama vaxtı 6 ay, yaz və yay aylarında isə 40–50 gün olur. Ana arı 16, işçi arı 21, erkək arı isə 24 günə yetkin fərdə çevrilir. Hansı arı ailəsinin işçi qüvvəsi çoxdursa, təbiətin gəlişindən asılı olaraq həmin ailə 10–40 kq təmiz bal toplaya bilir. Onlar 3 km dairəsində yaxşı məhsul toplaya bilirlər. Bir arı uzaq məsafədə nektarlı bitki tapsa, qayıdıb o biri arılara da xəbər verir. Sonra bütün arılar həmin yerə uçurlar.
Arılar həm harada yaxşı yem olarsa, onu hiss edirlər, həm də onlara qulluq edən insanı tanıyırlar. Arılar çox sədaqətli olurlar.
Bal arısı koloniyalarında da kimyəvi maddələr yolu ilə qidanın qaynağını göstərmə və təhlükəni xəbər vermə davranışları müşahidə olunur. Bundan başqa ana arının genetik proqramına kodlanmış informasiya ilə sintezlənən bəzi xüsusi kimyəvi maddələr də mövcuddur. Bu qoxular vasitəsilə işçi arıların yumurtalıqlarının böyüməsinə mane olunur. Törəmə qabiliyyəti olmayan bu işçilərə sadəcə pətəyin içində və xaricindəki fəaliyyətləri yerinə yetirmə vəzifəsi verilmişdir
Arıların maraqlı xüsusiyyəti
Arıların pətəklərini birləşdirmə bucaqlarını hesablayan bəzi elm adamları, arıların istifadə etdikləri iki bucağın ən mükəmməl uyğunluqdakı ölçülərdən 0.02 dərəcəlik bir sapma göstərdiyini hesablamışlar. (Edilən ölçümlərdə arıların bu bucaqları sıraya 109.28 və 70.32 dərəcə olaraq etdikləri müəyyən olunmuşdur. Çox həssas hesablamalarla, riyaziyyatçı Konig bu məqsədə xidmət edəcək ən uyğun bucaqların 109.26 və 70.34 olmasının lazımlığını hesablamışdır)
Şotlandiyalı riyaziyyatçı Colin MacLaurin (1698–1746) isə bu izahlarla razılaşmayaraq təcrübəni təkrarlamışdır. Tapdığı nəticəyə görə Konig və qrupu loqarifm cədvəlində edilən kiçik bir səhv səbəbiylə 0.02 dərəcəlik fərq meydana gətirəcək səhv hesabat aparıblarmış. (G. Mansfield, Creation or Chance God's purpose with mankind proved by the wonder of the universe, Logos Publications)
Beləliklə ən mükəmməl bucağı arıların doğru, elm adamlarının isə səhv olaraq hesabladıqları ortaya çıxmışdır.
Kompüter proqramçıları bal arılarını nümunə götürür
İnternet mühitində ticarətin getdikcə artması özü ilə bəzi əhəmiyyətli problemləri də gətirir. Müştərilərin ticarət davranışları çox vaxt gözləniləndən uzaq və bir-birlərindən tamamilə fərqli olur. Bu vəziyyətin ortaya çıxardığı dəyişkən trafik isə onlayn satış edən internet serverləri üzərində ani yüklənmə meydana gətirir. (Server istifadəçilərin internetdəki veb-səhifələrə və digər verilənlərə daxil olmasına şərait yaradan xüsusi proqramlar ilə təmin olunmuş kompüter) Məhz bu yüklənmələri nizamlayacaq texnologiyalar inkişaf etdirmək üçün Oksford Universiteti və Corciya Texnologiya İnstitutunun mütəxəssisləri birlikdə çalışırlar. Tədqiqatçılar bu işlərdə trafiki fəal şəkildə təşkil olunmuş bir topluluğu nümunə götürürlər. Trafikin sıx olduğu anlarda internet serverlərinin işini yüngülləşdirən texnologiyalarda "bal arısı koloniyalarının" davranışları təqlid edilir.
İnternetdə həyata keçirilən səhmlərin alqı-satqısında, alış və ya hərraclarda müştərilərin bir anda kəskin artması server işlədən firmalar üçün böyük çətinlik meydana gətirir. Maksimum gəlir əldə etmək üçün bağlı olduqları kompüterləri anbaan nəzarət etməklə, sürətli müdaxilələrlə dəyişən istək səviyyələrinə uyğunlaşma göstərə biləcək halda tutmalıdırlar. Ancaq bir kompüterə eyni vaxtda yalnız bir şəbəkə proqramı yükləmək mümkün olduğu üçün bu, çatışmazlıq meydana gətirir. Bu proqramları ard-arda dəyişdirmək kompüterin özünü yenidən nizamlaması üçün lazım olan 5-7 dəqiqəlik zaman intervalında kəsilmə, yəni zərər meydana gətirir.
Arıların gördüyü işdə də bənzər bir problem nəzərə çarpır. Çiçək sahələri keyfiyyət cəhətdən müxtəlifdirlər. Buna görə də maksimum miqdarda nektar toplamağa istiqamətli hərəkət edən bir koloniyada hər bir çiçək sahəsinə neçə arının göndəriləcəyi, bu arıların orada nə qədər zaman sərf edəcəkləri kimi qərarların problem yaradacağı düşünülə bilər. Ancaq arıların olduqca səmərəli iş sistemi sayəsində belə bir problem yaranmadan işlər asanlıqla həll edilir.
Bir pətəkdə olan arıların beşdə biri nektar toplayan işçi arılardan ibarətdir. Bunların vəzifəsi çiçək sahələri ilə pətək arasında daima gedib-gəlmək və mümkün qədər çox miqdarda nektar yığmaqdır. İşçi arılar pətəyə qayıtdıqları zaman yüklərini pətəyə nəzarət edən və yemləri tədarük edən arılardan birinə təhvil verirlər. Nektarı qəbul edən arılar da bunları pətəyin xanalarına yerləşdirirlər. Nektar daşıyıcı arı yoldaşlarının tapdığı çiçək sahələrinin özünün tapdığı çiçək sahəsinə nisbətən nə qədər məhsuldar olduğunu öyrənmək üçün yenə pətəkdəki yoldaşlarından faydalanır. Belə görünür ki, arı pətəyə gəldikdə yükünü təhvil verə biləcəyi, məşğul olmayan bir arı tapmaq üçün sərf etdiyi müddətə baxır. Əgər bu gözləmə müddəti çox uzun çəkərsə, nektar toplayıcı arı bunu öz çiçək sahəsinin yüksək keyfiyyətdə olmadığına, digər arıların çoxunun da müvəffəqiyyətli axtarışlar etdiyinə bir işarə olaraq qəbul edir. Ancaq nektarını özündən təhvil alacaq çox sayda arı ilə qarşılaşsa, yükünün yaxşı keyfiyyətdə olması ehtimalı artır.
Beləliklə, bu məlumatı istifadə edən arı çiçək sahəsinin daha çox zəhmətə dəyib dəymədiyinə qərar verir. Əgər bu zəhmətə dəyərsə, digərlərinin özünü təqib etməsi üçün məşhur arı rəqsini edir. Bu rəqsin uzunluğu isə çiçək sahəsinin nə qədər məhsuldar olacağına işarə edir.
İngiltərədənin Oksford Universitetindən Sanil Neykrani ilə ABŞ-nin Atlanta şəhərinin Corciya Texnologiya İnstitutundan Kreyq Tovi arıların strategiyasını internet serverlərinin problemlərilə uyğunlaşdırdılar. Bu uyğunlaşdırmada hər bir server nektar toplayıcı arı, müştəri tələbi də çiçək sahəsi rolunu üzərinə götürmüş oldu. Beləliklə, dr. Neykrani və dr. Tovi internet serveri "pətəkləri" üçün "bal arısı" alqoritmi yaratdılar. (Alqoritm - qarşıya qoyulan məsələni həll etmək üçün yerinə yetirilməsi vacib olan əməliyyatlar ardıcıllığıdır.)
Arıların rəqslə reallaşdırdığı işi server reklam hazırlayaraq və reklamı pətəkdəki digər serverlərə göndərərək edir. Bu reklamın müddəti o serverin müştərilərinin əhəmiyyətini və kar gətirmə dərəcəsini əks etdirir. Digər serverlər də reklamı oxuyub arı rəqsindəki təlimatları izləyən işçi arılar kimi davranır. Reklamı və öz təcrübələrini də dəyərləndirərək o an üçün xidmət etdikləri müştərilərdən reklamı göndərən serverin xidmət etdiyi müştərilərə keçid edib etməmə mövzusunda qərar verirlər.
Dr. Nakrani və dr. Tovi qurduqları bal arısı alqoritmini hal-hazırda bir çox internet provayderi (internet host providers) tərəfindən istifadə edilən və "açgöz" alqoritm adlandırılan alqoritmlə müqayisə etdilər. Açgöz alqoritm geriyə dönəndir; zamanı bərabər dilimlərə bölür və bir əvvəlki dilimdə ən qazanclı tənzimləmənin nə olduğunu təsbit edərək yeni dilimdə artıq serverlər müştərilərə ona görə xidmət edir. İnternet trafikinin olduqca dəyişkən olduğu anlarda bal arısı alqoritmi açgöz alqoritmdən 20% daha yaxşı performans göstərir. Bəlkə də, yaxın gələcəkdə bal arısı loqarifmi ilə işləyən serverlər yayılacaq və onda internet üçün "interkoloniya" terminini istifadə etmək daha uyğun olacaq.
- Bir pətəyin arıları digər pətək arılarını ora buraxmırlar. Hər bir pətəyin qabağında keşikçi arılar var.
- Pətəyin içərisində müəyyən qruplar var ki, digər arıların çöldən gətirdikləri çinədanındakı şirəni və suyu, bəzən isə ayaqlarındakı çiçək tozcuğunu yerbəyer etməklə məşğul olurlar. Su arıların inkişafında vacib rol oynayır.
- Qış aylarında arılar çölə çıxmırlar. Əgər bayırda 15 dərəcədən aşağı istilik olarsa, arılar heç vaxt çölə çıxmağa meyilli deyillər.
- Arılar arasında işsiz arı ola bilməz. Əgər xəstə arı olarsa, o artıq işə yaramadığı üçün onun qanadlarını yonub pətəkdən bayıra atırlar.
Arı cinsləri
Azərbaycanın arı genofondunu iki arı növü – Bozdağ Qafqaz arısı və Sarı İran arısı təşkil edir. Bozdağ Qafqaz arısının Qabaqtəpə və Şahdağ populyasiyası, Sarı İran arısının isə Lənkəran və Sarı İran populyasiyası var.
Bozdağ Qafqaz arı cinsi öz sakitliyinə və xortumunun uzunluğuna görə Sarı Qafqaz arı cinsindən fərqlənir. Ən uzun xortumlu arılardan biri də Qabaqtəpə arı populyasiyası hesab olunur. Bunu ilk dəfə 1906-cı ildə Qorbaçov soyadlı alim Şəkidə Qabaqtəpə kəndində olanda aşkar edib. Sonra dünyada məşhurlaşan Qabaqtəpə arılarından ana arını Amerikaya aparıb. Keçmiş ittifaq dövründə Qabaqtəpə arılarının yetişdirilməsi üçün qoruq və stansiyalar yaradılmışdı. Burada yetişdirilən ana arılar dünyanın 40-a qədər ölkəsinə göndərilib.
Bu populyasiylar içərisində isə yerli arı genofondumuzun "qızıl arısı" sayılan Qabaqtəpə populyasiyası xüsusilə seçilir. "Qızıl arı" məşhur Bozdağ Qafqaz arısının bütün müsbət xüsusiyyətlərini özündə cəmləməklə yanaşı, ondan üstün olaraq yüksək sürətlə inkişaf etmək, soyuq qışı keçirmək, küləkli iqlim şəraitinə uyğunlaşmaq, böyük floramiqrasiya göstəricisi ilə seçilmək kimi müsbət xüsusiyyətlərə malikdir. Başqa arılardan fərqli olaraq, bu qiymətli seleksiya materialı sancmaya həsir deyil, beçəvermədən asan qayıdır, gün ərzində nektar ardınca uçuşa tez başlayıb, gec qurtarır. Nektar bolluğu rayonlarda belə digər arı cinslərindən çox bal toplayır ki, bu xüsusiyyətlər də onun yüksək məhsuldarlığını şərtləndirən əsas cəhətlərdəndir. Lakin çox təəssüf ki, qeyri-məqbul aqrar siyasəti nəticəsində "qızıl arı"nın gələcək mövcudluğu təhlükə altındadır.
Sarı Qafqaz arı cinsindən olan Sarı İran və Lənkəran arı populyasiyası isə Lənkəran-Astara bölgəsində, həmçinin Yardımlı, Lerik-Cəbrayıl, Zəngilan və Naxçıvanda yayılıb. Arılar bizim üçün bal gətirirlər
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
- Linnaeus C., Salvius L. Systema Naturæ (lat.): Per Regna Tria Naturæ, Secundum Classes, Ordines, Genera, Species, Cum Characteribus, Differentiis, Synonymis, Locis. 10 Holmiæ: Impensis direct. Laurentii Salvii, 1785. S. 576. doi:10.5281/ZENODO.3922706
Mənbə
- Min bir dərdin dərmanı
- 1. "Bu məqalə elmi yazıçı Keyt Ravilzin "The Economist" dərgisində nəşr olunan məqaləsinə əsaslanmışdır. Referans: Kate Ravilious, "Honey bees and internet optimisation," The Economist, 15 aprel 2004
- 2. "The Internest" The Economist, 17 aprel 2004,
Həmçinin bax
- Bal
- – bal arıları, arıçılıq haqqında film.
Xarici keçidlər
- Həşaratlar
- Yaz arıları 2009-06-15 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bal arisi lat Apis mellifera Perdeqanadlilar destesinin esl arilar fesilesine aid heserat novu Bal arisiElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarRanqsiz Ranqsiz Tam cevrilme ile inkisaf eden heseratlarDesteustu Deste PerdeqanadlilarRanqsiz Yarimdeste SaplaqqarinciqlilarFesileustu ArikimilerKlad Fesile Esl arilarYarimfesile Klad Triba Cins Esl bal arilariNov Bal arisiBeynelxalq elmi adiApis mellifera L 1758 Sekil axtarisiITIS 154396 1128078NCBI 7460EOL 1045608FW 283625 Veteni Cenubi Asiyadir Her ari ailesi bir ana aridan 60 80 min isci aridan ve yay vaxti bir nece yuz erkek aridan ibaret olur Yuvalarini agac koguslarinda qaya yariqlarinda ve s dalda yerlerde duzeldir Ayri ayri ari ferdleri teklikde yasayib coxalma qabiliyyetine malik deyildir buna gore de bal arilari ucun aile mefhumu bioloji teserrufat vahidi kimi qebul edilmisdir Bal arisi bece vermekle coxalir partenogenez seciyyevidir Yayda emele gelen erkek arilar payizda telef olur Qislamaya yalniz ana ve isci arilar qalir Ana arinin sorucu agiz aparati isci arininkinden qisa oldugu ucun nektar toplaya bilmir arxa ayaqlarinda cicek tozcugu yigmaq ucun aparati qarinciginda ise san hormek ucun mum ifraz eden mum aynaciqlari yoxdur Cavan ana arinin erkek arilarla mayalanmasi yazin sonundan yayin axirinadek davam edir Ana ari ailenin diger ferdlerine nisbeten boyuk olur Bedeninin uz 20 25 mm cekisi 200 mq dan coxdur Ana ari mayalandiqdan sonra sutkada 2000 2500 e dek movsum erzinde ise 200 minedek yumurta qoyur Cinsiyyet vezileri yaxsi inkisaf etmis erkek arinin bedeninin uz 15 17 mm cekisi 200 mq adek vezifesi yalniz ana arini mayalamaqdan ibaretdir Ana ari bes iledek yasaya bilir lakin onun intensiv yumurtaqoyma fealiyyeti iki ildir Zeiflediyine gore sonra anani de yismek lazim gelir Isci arilarin arxa ayaqlarinda tozcugu yigan ve oturen firca ve sebetcikler var asagi qarin yarimhalqalarinda mum aynaciqlari mum vezilerinin ifraz etdiyi mumun lovheler seklinde berkidiyi xitin hisseler olur Xususi vezileri terkibinde coxlu zulali madde olan ve qiymetli qida xasselerine malik ari sudu ifraz edir Isci arilar yayda esas mehsulu topladiqlari vaxt 40 45 gun yayin axirlarinda yetisen arilar ise yazadek yeni arilar emele gelenedek yasayir Ailede olan butun isci arilar iki qrupa ayrilir yuvadaxili cavan 18 20 gunluk petek arilari ve yasli 18 20 gunlukden yuxari col ucus arilari Yuvadaxili arilar petek daxilindeki isleri gorur san horur peteyi temizleyir ve onu dusmenlerden qoruyur havasini deyisdirir surfeni balani ve anani yemleyir petek de surfenin inkisafi ucun optimal temp r rejimini yaradir Col arilari uzaq mesafeye uca bilir ve sakit havada aileni yemle temin etmek ucun nektar ve cicek tozu toplayir Her bir isci ari yasindan asili olaraq muxtelif isleri icra edir Yenice qovuqcuqdan cixmis arilar uc gunluyedek cixdiqlari qovuqcuqlari temizleyir onun divarini cilalayir Temizlenmemis qovuqcuga ana yumurta qoymur Te mizleyici arilar san qovuqcuqlarindaki surfelerin inkisafini temin etmek ucun yuvani qizdirir 3 gunlukden 13 gunluyedek olan arilarda mum vezileri fealiyyete baslayir Bele arilarin isi san hormekden ibaretdir 12 22 gunluk arilar surfeleri qidalandirir ve yuvaya getirilmis nektari bala cevirir Bundan sonra ise arilar nek tar ve cicek tozu toplayir Qedimden yetisdirilen Bal arisi bal mum propolis veremum ari sudu ari zeheri vermekden basqa ciceklerin k t bitkilerinin ve meyve gilemeyve agaclarinin tozlanmasinda istirak edir ve mehsuldarligin artmasinda boyuk rol oynayir Isci arinin omru qislama vaxti 6 ay yaz ve yay aylarinda ise 40 50 gun olur Ana ari 16 isci ari 21 erkek ari ise 24 gune yetkin ferde cevrilir Hansi ari ailesinin isci quvvesi coxdursa tebietin gelisinden asili olaraq hemin aile 10 40 kq temiz bal toplaya bilir Onlar 3 km dairesinde yaxsi mehsul toplaya bilirler Bir ari uzaq mesafede nektarli bitki tapsa qayidib o biri arilara da xeber verir Sonra butun arilar hemin yere ucurlar Arilar hem harada yaxsi yem olarsa onu hiss edirler hem de onlara qulluq eden insani taniyirlar Arilar cox sedaqetli olurlar Bal arisi koloniyalarinda da kimyevi maddeler yolu ile qidanin qaynagini gosterme ve tehlukeni xeber verme davranislari musahide olunur Bundan basqa ana arinin genetik proqramina kodlanmis informasiya ile sintezlenen bezi xususi kimyevi maddeler de movcuddur Bu qoxular vasitesile isci arilarin yumurtaliqlarinin boyumesine mane olunur Toreme qabiliyyeti olmayan bu iscilere sadece peteyin icinde ve xaricindeki fealiyyetleri yerine yetirme vezifesi verilmisdirArilarin maraqli xususiyyetiArilarin peteklerini birlesdirme bucaqlarini hesablayan bezi elm adamlari arilarin istifade etdikleri iki bucagin en mukemmel uygunluqdaki olculerden 0 02 derecelik bir sapma gosterdiyini hesablamislar Edilen olcumlerde arilarin bu bucaqlari siraya 109 28 ve 70 32 derece olaraq etdikleri mueyyen olunmusdur Cox hessas hesablamalarla riyaziyyatci Konig bu meqsede xidmet edecek en uygun bucaqlarin 109 26 ve 70 34 olmasinin lazimligini hesablamisdir Sotlandiyali riyaziyyatci Colin MacLaurin 1698 1746 ise bu izahlarla razilasmayaraq tecrubeni tekrarlamisdir Tapdigi neticeye gore Konig ve qrupu loqarifm cedvelinde edilen kicik bir sehv sebebiyle 0 02 derecelik ferq meydana getirecek sehv hesabat apariblarmis G Mansfield Creation or Chance God s purpose with mankind proved by the wonder of the universe Logos Publications Belelikle en mukemmel bucagi arilarin dogru elm adamlarinin ise sehv olaraq hesabladiqlari ortaya cixmisdir Komputer proqramcilari bal arilarini numune goturur Internet muhitinde ticaretin getdikce artmasi ozu ile bezi ehemiyyetli problemleri de getirir Musterilerin ticaret davranislari cox vaxt gozlenilenden uzaq ve bir birlerinden tamamile ferqli olur Bu veziyyetin ortaya cixardigi deyisken trafik ise onlayn satis eden internet serverleri uzerinde ani yuklenme meydana getirir Server istifadecilerin internetdeki veb sehifelere ve diger verilenlere daxil olmasina serait yaradan xususi proqramlar ile temin olunmus komputer Mehz bu yuklenmeleri nizamlayacaq texnologiyalar inkisaf etdirmek ucun Oksford Universiteti ve Corciya Texnologiya Institutunun mutexessisleri birlikde calisirlar Tedqiqatcilar bu islerde trafiki feal sekilde teskil olunmus bir toplulugu numune gotururler Trafikin six oldugu anlarda internet serverlerinin isini yungullesdiren texnologiyalarda bal arisi koloniyalarinin davranislari teqlid edilir Internetde heyata kecirilen sehmlerin alqi satqisinda alis ve ya herraclarda musterilerin bir anda keskin artmasi server isleden firmalar ucun boyuk cetinlik meydana getirir Maksimum gelir elde etmek ucun bagli olduqlari komputerleri anbaan nezaret etmekle suretli mudaxilelerle deyisen istek seviyyelerine uygunlasma gostere bilecek halda tutmalidirlar Ancaq bir komputere eyni vaxtda yalniz bir sebeke proqrami yuklemek mumkun oldugu ucun bu catismazliq meydana getirir Bu proqramlari ard arda deyisdirmek komputerin ozunu yeniden nizamlamasi ucun lazim olan 5 7 deqiqelik zaman intervalinda kesilme yeni zerer meydana getirir Arilarin gorduyu isde de benzer bir problem nezere carpir Cicek saheleri keyfiyyet cehetden muxtelifdirler Buna gore de maksimum miqdarda nektar toplamaga istiqametli hereket eden bir koloniyada her bir cicek sahesine nece arinin gonderileceyi bu arilarin orada ne qeder zaman serf edecekleri kimi qerarlarin problem yaradacagi dusunule biler Ancaq arilarin olduqca semereli is sistemi sayesinde bele bir problem yaranmadan isler asanliqla hell edilir Bir petekde olan arilarin besde biri nektar toplayan isci arilardan ibaretdir Bunlarin vezifesi cicek saheleri ile petek arasinda daima gedib gelmek ve mumkun qeder cox miqdarda nektar yigmaqdir Isci arilar peteye qayitdiqlari zaman yuklerini peteye nezaret eden ve yemleri tedaruk eden arilardan birine tehvil verirler Nektari qebul eden arilar da bunlari peteyin xanalarina yerlesdirirler Nektar dasiyici ari yoldaslarinin tapdigi cicek sahelerinin ozunun tapdigi cicek sahesine nisbeten ne qeder mehsuldar oldugunu oyrenmek ucun yene petekdeki yoldaslarindan faydalanir Bele gorunur ki ari peteye geldikde yukunu tehvil vere bileceyi mesgul olmayan bir ari tapmaq ucun serf etdiyi muddete baxir Eger bu gozleme muddeti cox uzun cekerse nektar toplayici ari bunu oz cicek sahesinin yuksek keyfiyyetde olmadigina diger arilarin coxunun da muveffeqiyyetli axtarislar etdiyine bir isare olaraq qebul edir Ancaq nektarini ozunden tehvil alacaq cox sayda ari ile qarsilassa yukunun yaxsi keyfiyyetde olmasi ehtimali artir Belelikle bu melumati istifade eden ari cicek sahesinin daha cox zehmete deyib deymediyine qerar verir Eger bu zehmete deyerse digerlerinin ozunu teqib etmesi ucun meshur ari reqsini edir Bu reqsin uzunlugu ise cicek sahesinin ne qeder mehsuldar olacagina isare edir Ingilteredenin Oksford Universitetinden Sanil Neykrani ile ABS nin Atlanta seherinin Corciya Texnologiya Institutundan Kreyq Tovi arilarin strategiyasini internet serverlerinin problemlerile uygunlasdirdilar Bu uygunlasdirmada her bir server nektar toplayici ari musteri telebi de cicek sahesi rolunu uzerine goturmus oldu Belelikle dr Neykrani ve dr Tovi internet serveri petekleri ucun bal arisi alqoritmi yaratdilar Alqoritm qarsiya qoyulan meseleni hell etmek ucun yerine yetirilmesi vacib olan emeliyyatlar ardicilligidir Arilarin reqsle reallasdirdigi isi server reklam hazirlayaraq ve reklami petekdeki diger serverlere gondererek edir Bu reklamin muddeti o serverin musterilerinin ehemiyyetini ve kar getirme derecesini eks etdirir Diger serverler de reklami oxuyub ari reqsindeki telimatlari izleyen isci arilar kimi davranir Reklami ve oz tecrubelerini de deyerlendirerek o an ucun xidmet etdikleri musterilerden reklami gonderen serverin xidmet etdiyi musterilere kecid edib etmeme movzusunda qerar verirler Dr Nakrani ve dr Tovi qurduqlari bal arisi alqoritmini hal hazirda bir cox internet provayderi internet host providers terefinden istifade edilen ve acgoz alqoritm adlandirilan alqoritmle muqayise etdiler Acgoz alqoritm geriye donendir zamani beraber dilimlere bolur ve bir evvelki dilimde en qazancli tenzimlemenin ne oldugunu tesbit ederek yeni dilimde artiq serverler musterilere ona gore xidmet edir Internet trafikinin olduqca deyisken oldugu anlarda bal arisi alqoritmi acgoz alqoritmden 20 daha yaxsi performans gosterir Belke de yaxin gelecekde bal arisi loqarifmi ile isleyen serverler yayilacaq ve onda internet ucun interkoloniya terminini istifade etmek daha uygun olacaq Bir peteyin arilari diger petek arilarini ora buraxmirlar Her bir peteyin qabaginda kesikci arilar var Peteyin icerisinde mueyyen qruplar var ki diger arilarin colden getirdikleri cinedanindaki sireni ve suyu bezen ise ayaqlarindaki cicek tozcugunu yerbeyer etmekle mesgul olurlar Su arilarin inkisafinda vacib rol oynayir Qis aylarinda arilar cole cixmirlar Eger bayirda 15 dereceden asagi istilik olarsa arilar hec vaxt cole cixmaga meyilli deyiller Arilar arasinda issiz ari ola bilmez Eger xeste ari olarsa o artiq ise yaramadigi ucun onun qanadlarini yonub petekden bayira atirlar Ari cinsleriAzerbaycanin ari genofondunu iki ari novu Bozdag Qafqaz arisi ve Sari Iran arisi teskil edir Bozdag Qafqaz arisinin Qabaqtepe ve Sahdag populyasiyasi Sari Iran arisinin ise Lenkeran ve Sari Iran populyasiyasi var Bozdag Qafqaz ari cinsi oz sakitliyine ve xortumunun uzunluguna gore Sari Qafqaz ari cinsinden ferqlenir En uzun xortumlu arilardan biri de Qabaqtepe ari populyasiyasi hesab olunur Bunu ilk defe 1906 ci ilde Qorbacov soyadli alim Sekide Qabaqtepe kendinde olanda askar edib Sonra dunyada meshurlasan Qabaqtepe arilarindan ana arini Amerikaya aparib Kecmis ittifaq dovrunde Qabaqtepe arilarinin yetisdirilmesi ucun qoruq ve stansiyalar yaradilmisdi Burada yetisdirilen ana arilar dunyanin 40 a qeder olkesine gonderilib Bu populyasiylar icerisinde ise yerli ari genofondumuzun qizil arisi sayilan Qabaqtepe populyasiyasi xususile secilir Qizil ari meshur Bozdag Qafqaz arisinin butun musbet xususiyyetlerini ozunde cemlemekle yanasi ondan ustun olaraq yuksek suretle inkisaf etmek soyuq qisi kecirmek kulekli iqlim seraitine uygunlasmaq boyuk floramiqrasiya gostericisi ile secilmek kimi musbet xususiyyetlere malikdir Basqa arilardan ferqli olaraq bu qiymetli seleksiya materiali sancmaya hesir deyil becevermeden asan qayidir gun erzinde nektar ardinca ucusa tez baslayib gec qurtarir Nektar bollugu rayonlarda bele diger ari cinslerinden cox bal toplayir ki bu xususiyyetler de onun yuksek mehsuldarligini sertlendiren esas cehetlerdendir Lakin cox teessuf ki qeyri meqbul aqrar siyaseti neticesinde qizil ari nin gelecek movcudlugu tehluke altindadir Sari Qafqaz ari cinsinden olan Sari Iran ve Lenkeran ari populyasiyasi ise Lenkeran Astara bolgesinde hemcinin Yardimli Lerik Cebrayil Zengilan ve Naxcivanda yayilib Arilar bizim ucun bal getirirlerIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1996 Linnaeus C Salvius L Systema Naturae lat Per Regna Tria Naturae Secundum Classes Ordines Genera Species Cum Characteribus Differentiis Synonymis Locis 10 Holmiae Impensis direct Laurentii Salvii 1785 S 576 doi 10 5281 ZENODO 3922706MenbeMin bir derdin dermani 1 Bu meqale elmi yazici Keyt Ravilzin The Economist dergisinde nesr olunan meqalesine esaslanmisdir Referans Kate Ravilious Honey bees and internet optimisation The Economist 15 aprel 2004 2 The Internest The Economist 17 aprel 2004 Hemcinin baxBal bal arilari ariciliq haqqinda film Xarici kecidlerHesaratlar Yaz arilari 2009 06 15 at the Wayback Machine