Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Ahəng qanunu
Şivələrdə ahəng qanunu ədəbi dilə nisbətən bir o qədər də möhkəm deyildir. Ayrı-ayrı şivələrdə ahəng qanununa eyni dərəcədə riayət olunmur. Saitlər ahənginin saxlanması və pozulması baxımından baxımından şivələr üç qrupa bölünür:
1. Ahəng qanununa ciddi riayət olunan şivələr
2. Ahəng qanununun tez-tez pozulduğu şivələr
3. Ahəng qanunu bəzi hallarda pozulan şivələr
Ahəng qanununa ciddi riayət olunan şivələr
Bu qrupa Qazax, Qarabağ və Gəncə şivələri daxildir. Qazax və Qarabağ şivələrində dodaq ahəngi də ədəbi dilimizə nisbətən inkişaf etmişdir. Ədəbi dildə damaq ahənginə əsasən iki variantda işlənən şəkilçilərin Qazax və Qarabağ şivələrində dodaq variantları da özünü göstərir: otlayırdı (ədəbi dil) – otdordu (Qazax) – otduyurdu (Qarabağ). Ədəbi dildə ahəng qanununa tabe olmayaraq, sözün əvvəlində i səsi işləndiyi halda, Qazax, Gəncə və Qarabağın bəzi şivələrində ı səsi ilə işlənir: ışıx, ılxı, ıldırım.
Ahəng qanununun tez-tez pozulduğu şivələr
Buraya Quba, Bakı, Şəki, Zaqatala, Qax, Ordubad, Culfa, Lənkəran və Təbriz şivələri aiddir. Bu şivələr də ahəng qanunu həm söz köklərində, həm də şəkilçilərdə pozulur. İncə saitli sözlərə qalın saitli şəkilçilər qoşulur: gidax, gəlmax, günnux, dedıx və s. Bakı şivəsində əksər hallarda qalın saitli sözlərə incə saitli şəkiləilər əlavə olunur: alaceg, almeg, almani və s.
Ahəng qanunu bəzi hallarda pozulan şivələr
Bu qrupa Şamaxı, Naxçıvan və Muğan şivələri daxildir. Ahəng qanununun pozulma məqamları:
- Söz köklərində: qeymağ, qeytan, quzi, meyva, töyux, söyux və s.
- İsmin yönlük halında: aniyə, qapiyə, çuxuyə və s.
- İsmin təsirlik halında: bobani, almani, ocaği və s.
- Mənsubiyyət kateqoriyasında: coravim, coravin, coravi və s.
- Sıra saylarında: altiminci, qırxınci, onunci və s.
- Məslərlərdə: almeg, yazmeg, getmax və s.
- İndiki zamanda: alerex, oxiyir və s.
Şivələrlə dodaq ahəngi damaq ahəngi ilə müqayisədə zəifdir. Lakin qərb şivələrində, xüsusilə Qazax şivəsində açıq dodaq saitlərinin ardıcıllığı gözlənilir. Bu hadisəyə daha çox sözün iki hecasında riayət olunur. Qazax şivəsində açıq dodaq saitlərinin ardıcıllığı iki şəkildə təzahür edir:
1) Açıq dodaq saitlərinin ardıcıllığı: olmor, yoxlo:r, ötö:r, köçmör və s.
2) Açıq və qapalı dodaq saitlərin ardıcıllığı: quror, düşör, tutordu.
Bakı şivəsində bəzən açıq dodaq saitlərinin ardıcıllığına rast gəlinir: bobon öydödü? Dodaq ahənginin pozulma məqamları:
- u səsindən sonra ı səsinin gəlməsi: burın, qurı, qumlığ
- ü səsindən sonra i səsinin gəlməsi: tüsdi, tüki, tülki və s.
- o səsindən sonra ı səsinin gəlməsi: boyın, oğlım, qolım.
- ö səsindən sonra i səsinin gəlməsi: gördi, özi, sözdi və s.
Şivələrdə damaq ahəngi qüvvətlidir. Lakin bəzi şivələrdə damaq ahənginin pozulması halları da mövcuddur:
- a və ı səslərindən sonra u səsinin gəlməsi: bığdanun, alduz
- a və ı səslərindən sonra o səsinin gəlməsi: aton, anon
- ə və i səslərindən sonra ü səsinin gəlməsi: əlün, gəlsün
- ə və i səslərindən sonra ö səsinin gəlməsi: nənön, dədön
- e səsindən sonra ü və ö səslərinin gəlməsi: belün, yerün, getsöz
Assimilyasiya
Assimilyasiya hadisəsi şivələrdə geniş yayılmışdır. Təsir istiqamətinə görə assimilyasiyanın iki növü var:
1) İrəli assimilyasiya;
2) Geri assimilyasiya.
İrəli assimilyasiya
İrəli assimilyasiya da bir səs özündən sonra gələn səsə təsir edərək onu ya tamamilə öz məzrəcinə uyğunlaşdırır və ya başqa səsə çevirir. Aşağıdakı tipləri var:
- rl>rr: qarrı, varrı, narrar
- nl>nn: oğlannar, odunnar
- nd>nn: mənnən, sənnən
- zl>zz:: qızzar, qazzar
- zd>zz: bizzən, Arazzan
- dl>dd: arvaddar, daddı
- st>ss: dussağ, tüssü
- zl>zd: qızdar, duzdu
- tl>td: otdar, atdar və s.
Geri assimilyasiya
Geri assimilyasiyada isə bir səs özündən əvvəl gələn səsi ya tamamilə öz məxrəcinə uyğunlaşdırır və ya başqa səsə çevirir. Əsas tipləri bunlardır:
- rl>ll: alıllar, gəlillər
- nm>mm: qammaz, dimməz, oyammağ
- ts>ss: yassın, gessə
- zs>ss: yassın, görməssən
- nb>mb: sünbül, anbar və s.
Dissimilyasiya
Dissimilyasiya hadisəsinə görə eyni cinsdən olan iki səsdən biri başqa (fərqli) səslə əvəz olunur və ya düşür. Dissimilyasiya da təsir istiqamətinə görə iki növü olur:
1) İrəli dissimilyasiyada;
2) Geri dissimilyasiyada.
İrəli dissimilyasiya
İrəli dissimilyasiyada eynicinsli səslərdən ikincisi başqa səsə çevrilir. Əsas tipləri bunlardır:
- r>l: qəral, zərəl, qurtal
- n>l: fantal
- m>b: əmbə
Geri dissimilyasiya
Geri dissimilyasiyada eyni cinsli səslərdən birincisi başqa səslə əvəz olunur:
- r>l: muldar
- r>n: mundar
- n>l: lərdivan
Yerdəyişmə (Metateza)
Yerdəyişmə də şivələrə xas olan fonetik hadisələrdəndir. Bu hadisə şivələrdə iki şəkildə özünü göstərir:
1) yanaşı yerdəyişmə;
2) yanaşı olmayan yerdəyişmə.
Yanaşı yerdəyişmə
Yanaşı yerdəyişmədə qonşu səslər dəyişir. Əsas tipləri bunlardır:
- rb>br: Tərbiz, İrbahım
- yb>by: loyba
- zğ>ğz: vazğal
- yd>dy: maydan, bayda
- rg>gr: örgənir
- pr>rp: kirpik
- ur>ru: doğrudan
- hr>rh: Fəhrad
Yanaşı olmayan yerdəyişmə
Yanaşı olmayan yerdəyişmə də müxtəlif mövqeli səslər dəyişilir. Aşağıdakı tipləri yayılmışdır:
- ğd>dğ: qardığalı
- ğn>nğ: yornuğ
- lr>rl: partal<paltar
- mn>nm: intaham
- mh>hm: cahamat
- rn>nr: xuncur>xurcun və s.
Səs artımı (Proteza)
Səs artımı hadisəsinə şivələrdə tez-tez rast gəlinir. Bu hadisə həm saitləri, həm də samitləri əhatə etməklə sözün bütün mövqelərində özünü göstərir.
Söz əvvəlində saitlərin artımı
Söz əvvəlində saitlərin artımı (proteza). Bu hadisə alınma sözlərdə st, sk, sp, şk, ş, r, l səslərindən əvvəl baş verir: Alınma sözlərdə st, sk, sp, şk səslərindən əvvəl qapalı saitlərin artımı Azərbaycan dilində söz əvvəlində iki kar samitin yanaşı işlənməməsi və st, sk, sp, şk, r samitləri ilə başlayan heca tiplərinin olmaması ilə bağlıdır:
- i səsinin artımı: ispirt, iskan // istikan, isdansiya, İrza, ilanpa (salyan)
- ı səsinin artımı: ısdol // ıstol
- u səsinin artmı: ustul // ustol, usu (Bakı, Qazax), Urbaba, uruh
Söz əvvəlində samitlərin artımı
Söz əvvəlində samitlərin artımı:
1) y səsinin artımı (Zaqatala, Qax, Naxçıvan, Qazax) şivələrdə qapalı saitlərdən və açıq a səsindən əvvəl müşahidə olunur: yeniş (Naxçıvan), yıldız, yıldırım, yılxı, yuca, yüzük (Zaqatala, Qax), yaloy/ yalov (Qazax) və s.
2) h səsinin artımı əksər şivələrdə, xüsusilə də Zaqatala və Qax şivələrində nəzərə çarpır: haçar hindi, hasan (əksər şivələrdə), herik, ho, hoны//huna, həmək (Zaqatala, Qax).
Söz ortasında sait artımı
Söz ortasında sait artımı (epenteza). Şivələrdə alınma sözlərdə iki samit arasına sait artımı nəzərə çarpır:
- i səsinin artımı: əmir, elim, sədir
- ı səsinin artımı: qırıx, zurına
- u səsinin artımı: zulum, turup
- ü səsinin artımı: ötürü, höküm
- o səsinin artımı: oxoley (Zaqatala)
Söz ortasında samitlərin artımı
Söz ortasında samitlərin artımı:
- y səsinin artımı əsasən qərb şivələrinə aid olub, alınma sözlərdə özünü göstərir: fayız, zayıf, vayğun.
- h səsinin artımı: sahat, camahat
- n səsinin artımı: kilint, sərhənd, balanca
Söz sonunda saitlərin artımı
Söz sonunda saitlərin artımı. Şivələrdə bu hadisəyə az hallarda sonor səslərdən sonra rast gəlinir: həmi, qədərə, metrə, indiyənətənə.
Söz sonunda samitlərin artımı
Söz sonunda samitlərin artımı.
- n səsinin artımı: kin, kimin, ərəbcən, ötrün
- m səsinin artımı: bərkəm
- y səsinin artımı: kiloy, çantoy
Səslərin düşümü (Eliziya)
Səslərin düşümü hadisəsi də sözün əvvəlində, ortasında və sonunda müşahidə olunur.
Saitlərin düşümü
Saitlərin düşümü hadisəsi vurğusuzluqla bağlı və sözlərin birləşməsi nəticəsin- də meydana çıxır: Smail, xəznə, qəhrman oğlun, oğla, qayya, quyya, Əlquli, qaroğlan.
Samitlərin düşümü
Samitlərin düşümü:
- h səsinin düşümü : ömürçəx', örüx', və:şi (Qazax, Zaqatala)
- y səsinin düşümü: uxarı, umrux, uxu, murtda (Qazax), iməli (Zaqatala), Usup (Naxçıvan), i:rmi, göərçin
- g səsinin düşümü: qaraöüz, hare:dir (Qazax)
- v səsinin düşümü: do:şan, ö:lad
- r səsinin düşümü: qutar, gəlisə, yaxşıdı, aleyla
- l səsinin düşümü: atmış, qaxdı, gə<gəl
- n səsinin düşümü: so:ra, qo:şi, gö:lüm, kət<kənd
- t səsinin düşümü: dos, dəs, vax və s.
Samitlərin qoşalaşması
Söz köklərində samitlərin qoşalaşması türk dillərinə xas olan fonetik hadisələrdəndir. Bu hadisə Azərbaycan şivələrində həm kar, həm də cingiltili samitləri əhatə edir:
- m səsinin qoşalaşması: hammı, həmməşə
- r səsinin qoşalaşması: qarranquş, kərrə
- z səsinin qoşalaşması: uzzun, təzzə
- t səsinin qoşalaşması: tüttəg (Qazax)
- ç səsinin qoşalaşması: qoççağ, kiççix'
- ş səsinin qoşalaşması: aşşağı
Ədəbiyyat
- Məmmədli M. Azərbaycan dialektologiyası. Bakı: "Zərdabi Nəşr" MMÇ, 2019, 352 s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Aheng qanunuSivelerde aheng qanunu edebi dile nisbeten bir o qeder de mohkem deyildir Ayri ayri sivelerde aheng qanununa eyni derecede riayet olunmur Saitler ahenginin saxlanmasi ve pozulmasi baximindan baximindan siveler uc qrupa bolunur 1 Aheng qanununa ciddi riayet olunan siveler 2 Aheng qanununun tez tez pozuldugu siveler 3 Aheng qanunu bezi hallarda pozulan siveler Aheng qanununa ciddi riayet olunan siveler Bu qrupa Qazax Qarabag ve Gence siveleri daxildir Qazax ve Qarabag sivelerinde dodaq ahengi de edebi dilimize nisbeten inkisaf etmisdir Edebi dilde damaq ahengine esasen iki variantda islenen sekilcilerin Qazax ve Qarabag sivelerinde dodaq variantlari da ozunu gosterir otlayirdi edebi dil otdordu Qazax otduyurdu Qarabag Edebi dilde aheng qanununa tabe olmayaraq sozun evvelinde i sesi islendiyi halda Qazax Gence ve Qarabagin bezi sivelerinde i sesi ile islenir isix ilxi ildirim Aheng qanununun tez tez pozuldugu siveler Buraya Quba Baki Seki Zaqatala Qax Ordubad Culfa Lenkeran ve Tebriz siveleri aiddir Bu siveler de aheng qanunu hem soz koklerinde hem de sekilcilerde pozulur Ince saitli sozlere qalin saitli sekilciler qosulur gidax gelmax gunnux dedix ve s Baki sivesinde ekser hallarda qalin saitli sozlere ince saitli sekileiler elave olunur alaceg almeg almani ve s Aheng qanunu bezi hallarda pozulan siveler Bu qrupa Samaxi Naxcivan ve Mugan siveleri daxildir Aheng qanununun pozulma meqamlari Soz koklerinde qeymag qeytan quzi meyva toyux soyux ve s Ismin yonluk halinda aniye qapiye cuxuye ve s Ismin tesirlik halinda bobani almani ocagi ve s Mensubiyyet kateqoriyasinda coravim coravin coravi ve s Sira saylarinda altiminci qirxinci onunci ve s Meslerlerde almeg yazmeg getmax ve s Indiki zamanda alerex oxiyir ve s Sivelerle dodaq ahengi damaq ahengi ile muqayisede zeifdir Lakin qerb sivelerinde xususile Qazax sivesinde aciq dodaq saitlerinin ardicilligi gozlenilir Bu hadiseye daha cox sozun iki hecasinda riayet olunur Qazax sivesinde aciq dodaq saitlerinin ardicilligi iki sekilde tezahur edir 1 Aciq dodaq saitlerinin ardicilligi olmor yoxlo r oto r kocmor ve s 2 Aciq ve qapali dodaq saitlerin ardicilligi quror dusor tutordu Baki sivesinde bezen aciq dodaq saitlerinin ardicilligina rast gelinir bobon oydodu Dodaq ahenginin pozulma meqamlari u sesinden sonra i sesinin gelmesi burin quri qumlig u sesinden sonra i sesinin gelmesi tusdi tuki tulki ve s o sesinden sonra i sesinin gelmesi boyin oglim qolim o sesinden sonra i sesinin gelmesi gordi ozi sozdi ve s Sivelerde damaq ahengi quvvetlidir Lakin bezi sivelerde damaq ahenginin pozulmasi hallari da movcuddur a ve i seslerinden sonra u sesinin gelmesi bigdanun alduz a ve i seslerinden sonra o sesinin gelmesi aton anon e ve i seslerinden sonra u sesinin gelmesi elun gelsun e ve i seslerinden sonra o sesinin gelmesi nenon dedon e sesinden sonra u ve o seslerinin gelmesi belun yerun getsozAssimilyasiyaAssimilyasiya hadisesi sivelerde genis yayilmisdir Tesir istiqametine gore assimilyasiyanin iki novu var 1 Ireli assimilyasiya 2 Geri assimilyasiya Ireli assimilyasiya Ireli assimilyasiya da bir ses ozunden sonra gelen sese tesir ederek onu ya tamamile oz mezrecine uygunlasdirir ve ya basqa sese cevirir Asagidaki tipleri var rl gt rr qarri varri narrar nl gt nn oglannar odunnar nd gt nn mennen sennen zl gt zz qizzar qazzar zd gt zz bizzen Arazzan dl gt dd arvaddar daddi st gt ss dussag tussu zl gt zd qizdar duzdu tl gt td otdar atdar ve s Geri assimilyasiya Geri assimilyasiyada ise bir ses ozunden evvel gelen sesi ya tamamile oz mexrecine uygunlasdirir ve ya basqa sese cevirir Esas tipleri bunlardir rl gt ll alillar geliller nm gt mm qammaz dimmez oyammag ts gt ss yassin gesse zs gt ss yassin gormessen nb gt mb sunbul anbar ve s DissimilyasiyaDissimilyasiya hadisesine gore eyni cinsden olan iki sesden biri basqa ferqli sesle evez olunur ve ya dusur Dissimilyasiya da tesir istiqametine gore iki novu olur 1 Ireli dissimilyasiyada 2 Geri dissimilyasiyada Ireli dissimilyasiya Ireli dissimilyasiyada eynicinsli seslerden ikincisi basqa sese cevrilir Esas tipleri bunlardir r gt l qeral zerel qurtal n gt l fantal m gt b embeGeri dissimilyasiya Geri dissimilyasiyada eyni cinsli seslerden birincisi basqa sesle evez olunur r gt l muldar r gt n mundar n gt l lerdivanYerdeyisme Metateza Yerdeyisme de sivelere xas olan fonetik hadiselerdendir Bu hadise sivelerde iki sekilde ozunu gosterir 1 yanasi yerdeyisme 2 yanasi olmayan yerdeyisme Yanasi yerdeyisme Yanasi yerdeyismede qonsu sesler deyisir Esas tipleri bunlardir rb gt br Terbiz Irbahim yb gt by loyba zg gt gz vazgal yd gt dy maydan bayda rg gt gr orgenir pr gt rp kirpik ur gt ru dogrudan hr gt rh FehradYanasi olmayan yerdeyisme Yanasi olmayan yerdeyisme de muxtelif movqeli sesler deyisilir Asagidaki tipleri yayilmisdir gd gt dg qardigali gn gt ng yornug lr gt rl partal lt paltar mn gt nm intaham mh gt hm cahamat rn gt nr xuncur gt xurcun ve s Ses artimi Proteza Ses artimi hadisesine sivelerde tez tez rast gelinir Bu hadise hem saitleri hem de samitleri ehate etmekle sozun butun movqelerinde ozunu gosterir Soz evvelinde saitlerin artimi Soz evvelinde saitlerin artimi proteza Bu hadise alinma sozlerde st sk sp sk s r l seslerinden evvel bas verir Alinma sozlerde st sk sp sk seslerinden evvel qapali saitlerin artimi Azerbaycan dilinde soz evvelinde iki kar samitin yanasi islenmemesi ve st sk sp sk r samitleri ile baslayan heca tiplerinin olmamasi ile baglidir i sesinin artimi ispirt iskan istikan isdansiya Irza ilanpa salyan i sesinin artimi isdol istol u sesinin artmi ustul ustol usu Baki Qazax Urbaba uruhSoz evvelinde samitlerin artimi Soz evvelinde samitlerin artimi 1 y sesinin artimi Zaqatala Qax Naxcivan Qazax sivelerde qapali saitlerden ve aciq a sesinden evvel musahide olunur yenis Naxcivan yildiz yildirim yilxi yuca yuzuk Zaqatala Qax yaloy yalov Qazax ve s 2 h sesinin artimi ekser sivelerde xususile de Zaqatala ve Qax sivelerinde nezere carpir hacar hindi hasan ekser sivelerde herik ho hony huna hemek Zaqatala Qax Soz ortasinda sait artimi Soz ortasinda sait artimi epenteza Sivelerde alinma sozlerde iki samit arasina sait artimi nezere carpir i sesinin artimi emir elim sedir i sesinin artimi qirix zurina u sesinin artimi zulum turup u sesinin artimi oturu hokum o sesinin artimi oxoley Zaqatala Soz ortasinda samitlerin artimi Soz ortasinda samitlerin artimi y sesinin artimi esasen qerb sivelerine aid olub alinma sozlerde ozunu gosterir fayiz zayif vaygun h sesinin artimi sahat camahat n sesinin artimi kilint serhend balancaSoz sonunda saitlerin artimi Soz sonunda saitlerin artimi Sivelerde bu hadiseye az hallarda sonor seslerden sonra rast gelinir hemi qedere metre indiyenetene Soz sonunda samitlerin artimi Soz sonunda samitlerin artimi n sesinin artimi kin kimin erebcen otrun m sesinin artimi berkem y sesinin artimi kiloy cantoySeslerin dusumu Eliziya Seslerin dusumu hadisesi de sozun evvelinde ortasinda ve sonunda musahide olunur Saitlerin dusumu Saitlerin dusumu hadisesi vurgusuzluqla bagli ve sozlerin birlesmesi neticesin de meydana cixir Smail xezne qehrman oglun ogla qayya quyya Elquli qaroglan Samitlerin dusumu Samitlerin dusumu h sesinin dusumu omurcex orux ve si Qazax Zaqatala y sesinin dusumu uxari umrux uxu murtda Qazax imeli Zaqatala Usup Naxcivan i rmi goercin g sesinin dusumu qaraouz hare dir Qazax v sesinin dusumu do san o lad r sesinin dusumu qutar gelise yaxsidi aleyla l sesinin dusumu atmis qaxdi ge lt gel n sesinin dusumu so ra qo si go lum ket lt kend t sesinin dusumu dos des vax ve s Samitlerin qosalasmasiSoz koklerinde samitlerin qosalasmasi turk dillerine xas olan fonetik hadiselerdendir Bu hadise Azerbaycan sivelerinde hem kar hem de cingiltili samitleri ehate edir m sesinin qosalasmasi hammi hemmese r sesinin qosalasmasi qarranqus kerre z sesinin qosalasmasi uzzun tezze t sesinin qosalasmasi tutteg Qazax c sesinin qosalasmasi qoccag kiccix s sesinin qosalasmasi assagiEdebiyyatMemmedli M Azerbaycan dialektologiyasi Baki Zerdabi Nesr MMC 2019 352 s