Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Arteriyalar lat. arteriae (aer – hava, tereo – saxlayıram) — venalardan fərqli olaraq qanı ürəkdən aparan damarlar. Arteriyalar elastik olduqları üçün kəsildikləri zaman ağızları açıq qalır və artıq dərəcədə qanaxma əmələ gəlir. Meyitdə çox vaxt bunlar boş olur, çünki, insan öləndə ürəyin axırıncı sistolasından sonra arteriyalar elastik olduqları üçün yığılır və özlərində olan qanı kapillyarlara vururlar. Buna əsaslanaraq keçmişdə arteriyaları boş gördükləri üçün hava borusu deyə adlandırmışlar. Arteriyalar üç qişadan təşkil olunmuşdur:
- daxili qişa və ya intima qişası – lat. tunica intima;
- orta qişa (əzələ qişası) – lat. tunica media;
- xarici qişa – lat. tunica externa (tunica adventitia -BNA).
| Arteriya | |
|---|---|
 İnsanın arterial sistemi | |
| Latınca | Arteriae |
| Sistem | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
İntima qişası
İntima qişası nazik birləşdirici elasiki toxumadan (lat. stratum subendotheliale) təşkil olunmuşdur; bunun üzəri daxildən yastı endotel hüceyrələrlə – yun. endothelium s. angiothelium (endos – daxildə, telo – örtürəm) örtülüdür. lat. Stratum subendotheliale elastik liflərdən və çox çıxıntılı hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Bu hüceyrələrdən yeni endotel hüceyrələr əmələ gəlir. Subendotelial qatdan xaricdə elastik liflərdən təşkil olunmuş daxili elastik zar – lat. membrana elastica interna yerləşir. Beləliklə lat. tunica intima üç qatdan ibarət olur: lat. endothelium, stratum subendotheliale, membrana elastica interna. İntima elastik olmaqla bərabər çox kövrəkdir və o biri qişalardan olduqca tez cırılır. Bunun xüsusən də cərrahlıqda artıq dərəcədə əhəmiyyəti vardır; çünki arteriya qırılarkən və ya əməliyyat zamanı liqatura ilə bağlanarkən intima təzyiq nəticəsində çırılaraq, damarın daxilinə doğru qıvrılır və beləliklə onun ağzını tutaraq qanaxmanı saxlayır.
Orta qişa
Orta qişa (əzələ qişası) həlqəvi saya əzələ liflərindən və müxtəlif miqdarda elastik liflərdən ibarətdir. Böyük arteriyalarda (məsələn aortada, ümumi yuxu və qalça arteriyalarında) elastik liflərin miqdarı əzələ liflərindən çoxdur. Arteriyalar ürəkdən uzaqlaşdıqca elastik liflərin miqdarı azalır. Lakin əzələ liflərinin miqdarı əksinə olaraq çoxalır, belə ki, kiçik damarlarda, xüsusən kapillyarönü damarlarda orta qişa başlıca olaraq əzələ liflərindən təşkil olunur. Müxtəlif nahiyələrdə arteriyaların qurluşca dəyişməsinin artıq dərəcədə hemodinamik əhəmiyyəti vardır. Böyük damarlar ürəyə yaxın olduqları üçün orada olan qan ürək əzələlərinin qüvvəsilə axır və burada damarların vəzifəsi qanın təzyiqinə müqavimət göstərməkdir. Qan damarları ürəkdən uuzaqlaşdıqca onların divarlarının müqaviməti artır və ürək əzələsinin qüvvəsi get-gedə azalır. Qanın sürətini və təzyiqini müəyyən dərəcədə saxlamaq üçün damarlardakı əzələ qişası fəal bir surətdə yığılır və beləliklə, ürəyə kömək edir, odur ki arterial sistemi qeyri-fəal bir üzv yox, bəlkə ürək kimi fəal üzvlərdən hesab etmək lazımdır. Arteriyaların fəal bir surətdə yığılmasını yerli qan azlığı ilə (müəyyən bir nahiyənin və üzvün bozarması ilə) və ya qan çoxluğu ilə (qızarması ilə) sübut etmək olur.
Xarici qişa
Xarici qişa (adventisiya qişası) sərt birləşdirici toxuma liflərindən təşkil olunmuşdur; burada artıq miqdarda elastik liflər və boylama saya əzələ lifləri vardır. Orta damarlarda xarici qişa qalın olur və elastik lifləri əzələ lifləri ilə hüdudlaşaraq xarici elastik zar – lat. membrana elastica externa əmələ gətirir. Böyük damarların xarici qişasında əzələ liflərinin miqdarı azdır. Xarici qişa hüdudsuz olaraq ətraf hüceyrəvi toxuma ilə rabitədə olur.
Ölçüləri və yaş xüsusiyyətləri
Arteriyaların diametri üzvlərin ölçülərinə yox, daşıdığı vəzifələrinə müvafiqdir; məsələn böyrək arteriyasının diametri bağırsaqları təçhiz edən yuxarı çöz (müsariqə) arteriyasının diametrindən kiçik deyildir, çünki o, qanı artıq miqdarda ehtiyacı olan üzvə – böyrəyə daşıyır. Damarlar adətən diametrlərinə görə üç qrupa bölünürlər: böyük, orta və kiçik ölçülü olan damarlar. Damarların quruluşu sabit qalmayıb, yaşa dolduqca dəyişir. Anadan olandan sonra böyük damarlar elastik liflərin çoxalması hesabına böyüyür. 12 yaşında orta qişa böyüklərdəki kimi olur; 40 yaşından elastik zar öz tonusunu itirir, lifləri fibroz dəstələrə çevrilir, əzələ ünsürləri itir, belə ki, arteriyalar kövrək olub tez partlayır.
Qidalanması
Arteriyaların özlərini qidalandırmaq üçün damarlar damarı – lat. vasa vasorum vardır; bunlar (lat. arteriae arteriarum) qonşu damarlarda və ya şaxələrdən başlayaraq damarın yatağında xarici və əzələ qişalarında şaxələnirlər. Qan damarlarının divarında mübadilədən sonra hasil olan venoz qan cüt venalarla (lat. venae arteriarum) gedərək qonşu venalara tökülür. Arteriya damarlarında intima qişasının altında limfa damarlarına təsadüf olunur. Bəzi damarlar hətta damarətrafı limfa sahələrinə malikdirlər.
İnnervasiyası
Arteriyalara gələn sinirlər – vazomatorlar iki növdür: hissi və hərəki. Hissi sinirlərə – hissi damar daraldıcı (lat. nervi vasopressores) və hissi damar genəldici (lat. nervi vasodepressores) və hərəki sinirlərə – hərəki damar daraldıcı (lat. nn. vasoconstrictores) və hərəki damar genəldici (lat. nn. vasodilatatores) aiddirlər. Damarlara gələn sinirlər onların divarlarında üç növ kələf əmələ gətirirlər:
- xarici əsas kələf – xarici qişada;
- ara və ya əzələətrafı kələf – orta qişanın xarici təbəqəsində;
- hüdudi və ya əzələ daxili kələf – orta qişanın daxilində yerləşir.
Qeyd olunmuş sinir elementləri (sinir lifləri və xüsusi reseptorlar – angioreseptorlar) damarların müəyyən nahiyələrində refleks törədici (refleksogen) məntəqə təşkil edirlər.
Arteriyaların şaxələnməsi
Arteriyaların şaxələnməsi vəziyyəti və orqanizmdə yayılması bir sıra qanunauyğunluqlardan, yəni üzvlərin qurluşundan, vəzifələrindən və inkişaf proseslərindən asılıdır. Arteriyaların şaxələnməsi ya monopodial – yan tərəflərə növbə ilə şaxə vermək və ya dixotomik – haçalanma üsulu ilədir. Haçalanma üsulu bağırsaqların divarlarında çox təsadüf olunur. bağırsaqlarda damarların bu üsul ilə şaxələnməsinin artıq əhəmiyyəti vardır; çünki belə hallarda şaxələrdən biri kəsilərsə, üzvün qidalanması pozulmayıb, qan digər qonşu şaxələr vasitəsilə həmin nahiyəyə gəlir. Şevkunenko məktəbinin təsnifatına görə damarlar üç növdə şaxələnir: 1) magistral; 2) səpgin və 3) qarışıq. Birinci növdə əsas kötük xeyli uzun olub, növbə ilə tədricən yanlara şaxələr verir. İkinci növdə əsas kötük qısa olub, birdən-birə artıq şaxələrə bölünür. Qarışıq növ iki əvvəlinci növlərin əlamətlərinə malikdir. Ayrı-ayrı arteriyalar ancaq müəyyən nahiyələri ya üzvləri qan ilə təchiz edirlər. Onlar üzvlərə olan nisbətlərinə görə iki qrupa bölünürlər: üzvdaxili (intraorqan) və üzvxarici (ekstraorqan) arteriyalar. Üzvxarici arteriya damarın üzvdən xaric olan hissəsinə və üzvdaxili arteriya üzvün daxilində şaxələnən hissəsinə deyilir.
Anastomoz damarlar
İki qonşu damarı bir-birilə birləşdirən damara anastomoz (ya birləşdirən) damar – lat. vas anastomoticus (ramus anastomoticus s. communicans – BNA) deyilir. Bunun olduqca artıq əhəmiyyəti vardır; çünki bir damar tutulduğu və ya kəsildiyi zaman ətrafında anastomoz olan nahiyə qidasız qalmayacaqdır və qan oraya anastomoz damar vasitəsilə gələcəkdir. Anastomoz damarlar üç cür olur:
- anastomoz damar diametr cəhətincə birləşdirdiyi damarlardan heç fərqlənmir, ya az fərqlənir, məsələn embrional dövrdə olan Botal axacağı (ağciyər kötüyünü aortailə birləşdirən anastomoz damar);
- anastomoz damar qövs ya tağ təşkil edir məsələn, ovucun səthi və dərin qövsləri;
- anastomoz damarlar çox miqdarda olub, bir-birilə birləşdikdə tor şəklini alırlar (məsələn: oynaq kapsulunda və parenximotoz üzvlərdə)
Bəzən iki arteriya anastomozlaşaraq, sanki biri digərinin ardını təşkil edir və bunların arasındakı hüdud təyin olunmur: bu növ anastomoza lat. inosculatio – BNA deyilir, məsələn lat. arcus Riolani (köndələn və sol çənbər bağırsaq arteriyaları arasında), lat. circulus arteriosus (onurğa və daxili yuxu arteriyaları arasında) və i.a.
Mənbə
- Prof. K. Ə. Balakişiyev, İnsanın normal anatomiyası, II cild, "MAARİF" Nəşriyyatı, Bakı – 1979.
- Р. Д. Синельников. Атлас анатомии человека (4 тома).
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Arteriyalar lat arteriae aer hava tereo saxlayiram venalardan ferqli olaraq qani urekden aparan damarlar Arteriyalar elastik olduqlari ucun kesildikleri zaman agizlari aciq qalir ve artiq derecede qanaxma emele gelir Meyitde cox vaxt bunlar bos olur cunki insan olende ureyin axirinci sistolasindan sonra arteriyalar elastik olduqlari ucun yigilir ve ozlerinde olan qani kapillyarlara vururlar Buna esaslanaraq kecmisde arteriyalari bos gordukleri ucun hava borusu deye adlandirmislar Arteriyalar uc qisadan teskil olunmusdur daxili qisa ve ya intima qisasi lat tunica intima orta qisa ezele qisasi lat tunica media xarici qisa lat tunica externa tunica adventitia BNA ArteriyaInsanin arterial sistemiArteriyalar uc qisadan teskil olunmusdur 1 daxili qisa ve ya intima qisasi lat tunica intima 2 orta qisa ezele qisasi lat tunica media 3 xarici qisa lat tunica externa tunica adventitia BNA Latinca ArteriaeSistem Arterial Vikianbarda elaqeli mediafayllarIntima qisasiIntima qisasi nazik birlesdirici elasiki toxumadan lat stratum subendotheliale teskil olunmusdur bunun uzeri daxilden yasti endotel huceyrelerle yun endothelium s angiothelium endos daxilde telo orturem ortuludur lat Stratum subendotheliale elastik liflerden ve cox cixintili huceyrelerden teskil olunmusdur Bu huceyrelerden yeni endotel huceyreler emele gelir Subendotelial qatdan xaricde elastik liflerden teskil olunmus daxili elastik zar lat membrana elastica interna yerlesir Belelikle lat tunica intima uc qatdan ibaret olur lat endothelium stratum subendotheliale membrana elastica interna Intima elastik olmaqla beraber cox kovrekdir ve o biri qisalardan olduqca tez cirilir Bunun xususen de cerrahliqda artiq derecede ehemiyyeti vardir cunki arteriya qirilarken ve ya emeliyyat zamani liqatura ile baglanarken intima tezyiq neticesinde cirilaraq damarin daxiline dogru qivrilir ve belelikle onun agzini tutaraq qanaxmani saxlayir Orta qisaOrta qisa ezele qisasi helqevi saya ezele liflerinden ve muxtelif miqdarda elastik liflerden ibaretdir Boyuk arteriyalarda meselen aortada umumi yuxu ve qalca arteriyalarinda elastik liflerin miqdari ezele liflerinden coxdur Arteriyalar urekden uzaqlasdiqca elastik liflerin miqdari azalir Lakin ezele liflerinin miqdari eksine olaraq coxalir bele ki kicik damarlarda xususen kapillyaronu damarlarda orta qisa baslica olaraq ezele liflerinden teskil olunur Muxtelif nahiyelerde arteriyalarin qurlusca deyismesinin artiq derecede hemodinamik ehemiyyeti vardir Boyuk damarlar ureye yaxin olduqlari ucun orada olan qan urek ezelelerinin quvvesile axir ve burada damarlarin vezifesi qanin tezyiqine muqavimet gostermekdir Qan damarlari urekden uuzaqlasdiqca onlarin divarlarinin muqavimeti artir ve urek ezelesinin quvvesi get gede azalir Qanin suretini ve tezyiqini mueyyen derecede saxlamaq ucun damarlardaki ezele qisasi feal bir suretde yigilir ve belelikle ureye komek edir odur ki arterial sistemi qeyri feal bir uzv yox belke urek kimi feal uzvlerden hesab etmek lazimdir Arteriyalarin feal bir suretde yigilmasini yerli qan azligi ile mueyyen bir nahiyenin ve uzvun bozarmasi ile ve ya qan coxlugu ile qizarmasi ile subut etmek olur Xarici qisaXarici qisa adventisiya qisasi sert birlesdirici toxuma liflerinden teskil olunmusdur burada artiq miqdarda elastik lifler ve boylama saya ezele lifleri vardir Orta damarlarda xarici qisa qalin olur ve elastik lifleri ezele lifleri ile hududlasaraq xarici elastik zar lat membrana elastica externa emele getirir Boyuk damarlarin xarici qisasinda ezele liflerinin miqdari azdir Xarici qisa hududsuz olaraq etraf huceyrevi toxuma ile rabitede olur Olculeri ve yas xususiyyetleriArteriyalarin diametri uzvlerin olculerine yox dasidigi vezifelerine muvafiqdir meselen boyrek arteriyasinin diametri bagirsaqlari techiz eden yuxari coz musariqe arteriyasinin diametrinden kicik deyildir cunki o qani artiq miqdarda ehtiyaci olan uzve boyreye dasiyir Damarlar adeten diametrlerine gore uc qrupa bolunurler boyuk orta ve kicik olculu olan damarlar Damarlarin qurulusu sabit qalmayib yasa dolduqca deyisir Anadan olandan sonra boyuk damarlar elastik liflerin coxalmasi hesabina boyuyur 12 yasinda orta qisa boyuklerdeki kimi olur 40 yasindan elastik zar oz tonusunu itirir lifleri fibroz destelere cevrilir ezele unsurleri itir bele ki arteriyalar kovrek olub tez partlayir QidalanmasiArteriyalarin ozlerini qidalandirmaq ucun damarlar damari lat vasa vasorum vardir bunlar lat arteriae arteriarum qonsu damarlarda ve ya saxelerden baslayaraq damarin yataginda xarici ve ezele qisalarinda saxelenirler Qan damarlarinin divarinda mubadileden sonra hasil olan venoz qan cut venalarla lat venae arteriarum gederek qonsu venalara tokulur Arteriya damarlarinda intima qisasinin altinda limfa damarlarina tesaduf olunur Bezi damarlar hetta damaretrafi limfa sahelerine malikdirler InnervasiyasiArteriyalara gelen sinirler vazomatorlar iki novdur hissi ve hereki Hissi sinirlere hissi damar daraldici lat nervi vasopressores ve hissi damar geneldici lat nervi vasodepressores ve hereki sinirlere hereki damar daraldici lat nn vasoconstrictores ve hereki damar geneldici lat nn vasodilatatores aiddirler Damarlara gelen sinirler onlarin divarlarinda uc nov kelef emele getirirler xarici esas kelef xarici qisada ara ve ya ezeleetrafi kelef orta qisanin xarici tebeqesinde hududi ve ya ezele daxili kelef orta qisanin daxilinde yerlesir Qeyd olunmus sinir elementleri sinir lifleri ve xususi reseptorlar angioreseptorlar damarlarin mueyyen nahiyelerinde refleks toredici refleksogen menteqe teskil edirler Arteriyalarin saxelenmesiArteriyalarin saxelenmesi veziyyeti ve orqanizmde yayilmasi bir sira qanunauygunluqlardan yeni uzvlerin qurlusundan vezifelerinden ve inkisaf proseslerinden asilidir Arteriyalarin saxelenmesi ya monopodial yan tereflere novbe ile saxe vermek ve ya dixotomik hacalanma usulu iledir Hacalanma usulu bagirsaqlarin divarlarinda cox tesaduf olunur bagirsaqlarda damarlarin bu usul ile saxelenmesinin artiq ehemiyyeti vardir cunki bele hallarda saxelerden biri kesilerse uzvun qidalanmasi pozulmayib qan diger qonsu saxeler vasitesile hemin nahiyeye gelir Sevkunenko mektebinin tesnifatina gore damarlar uc novde saxelenir 1 magistral 2 sepgin ve 3 qarisiq Birinci novde esas kotuk xeyli uzun olub novbe ile tedricen yanlara saxeler verir Ikinci novde esas kotuk qisa olub birden bire artiq saxelere bolunur Qarisiq nov iki evvelinci novlerin elametlerine malikdir Ayri ayri arteriyalar ancaq mueyyen nahiyeleri ya uzvleri qan ile techiz edirler Onlar uzvlere olan nisbetlerine gore iki qrupa bolunurler uzvdaxili intraorqan ve uzvxarici ekstraorqan arteriyalar Uzvxarici arteriya damarin uzvden xaric olan hissesine ve uzvdaxili arteriya uzvun daxilinde saxelenen hissesine deyilir Anastomoz damarlar Iki qonsu damari bir birile birlesdiren damara anastomoz ya birlesdiren damar lat vas anastomoticus ramus anastomoticus s communicans BNA deyilir Bunun olduqca artiq ehemiyyeti vardir cunki bir damar tutuldugu ve ya kesildiyi zaman etrafinda anastomoz olan nahiye qidasiz qalmayacaqdir ve qan oraya anastomoz damar vasitesile gelecekdir Anastomoz damarlar uc cur olur anastomoz damar diametr cehetince birlesdirdiyi damarlardan hec ferqlenmir ya az ferqlenir meselen embrional dovrde olan Botal axacagi agciyer kotuyunu aortaile birlesdiren anastomoz damar anastomoz damar qovs ya tag teskil edir meselen ovucun sethi ve derin qovsleri anastomoz damarlar cox miqdarda olub bir birile birlesdikde tor seklini alirlar meselen oynaq kapsulunda ve parenximotoz uzvlerde Bezen iki arteriya anastomozlasaraq sanki biri digerinin ardini teskil edir ve bunlarin arasindaki hudud teyin olunmur bu nov anastomoza lat inosculatio BNA deyilir meselen lat arcus Riolani kondelen ve sol cenber bagirsaq arteriyalari arasinda lat circulus arteriosus onurga ve daxili yuxu arteriyalari arasinda ve i a MenbeProf K E Balakisiyev Insanin normal anatomiyasi II cild MAARIF Nesriyyati Baki 1979 R D Sinelnikov Atlas anatomii cheloveka 4 toma Istinadlar