Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Ali sinir fəaliyyəti tipi və davranışı
İ. P. Pavlov beyində baş verən oyanma və ləngimə hadisələrinin müxtəlif təzahürləri, onların arasındakı qarşılıqlı əlaqə və təsirləri təhlil edərək sinir sistemini müxtəlif tiplərə bölməyə səy göstərmişdir. Buraya mərkəzi sinir sisteminin gücü, oyanma ilə ləngiməninmüvazinəti (oyanma və ləngimənin gücü arasındakı münasibət)və əsas sinir hadisələrinin mütəhərrikliyi daxil edilmişdir.
Sinir sisteminin gücü qabıq hüceyrələrinin işgörmə qabiliyyətinə görə müəyyən edilir. Müəyyən qüvvəyə çatdıqdan sonra şərti qıcıq gücünün artması effektin artmasına deyil, onun azalmasına səbəb olur, yəni hüdudxarici ləngimə baş verir. Bu ləngimə fərdi xüsusiyyət daşıyır, məsələn, bu bir itdə çox tez, başqasında nisbətən gec baş verə bilər. Bu onu göstərir ki, heyvanın birində oyanma çox tez ləngiməyə çevrilir, digərində isə bunun üçün xeyli vaxt tələb olunur.
İ. P. Pavlov bu xüsusiyyətlərə əsasən sinir sistemini zəif və güclü tiplərə bölünür. Beyin fəaliyyətinin ikinci səciyyəvi oyanma və ləngimə qabiliyyəti eyni gücdə olan heyvanlara müvazinətli tip deyilir. Əgər heyvanda oyanma yaxud ləngimə hadisələrindən biri güclü inkişaf etmişsə, buna müvazinətsiz sinir tipi deyilir.
Beyin fəaliyyətinin üçüncü səciyyəvi xüsusiyyəti oyanma və ləngimə hadisələrinin mütəhərrikliyi ilə müəyyən olunur. Şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, çox vaxt tezliklə oyanmanın və ləngiməyə və əksinə, ləngimənin oyanmaya keçməsi baş verir. Bunun çox böyük uyğunlaşma əhəmiyyəti vardır. Tədqiqatlar göstərir ki, sinir sisteminin bu tipi iki cür ola bilər:
- mütəhərrik (cəld) tiplər-bunlarda bir hadisədigərinə çox tez keçir
- durğun tiplər-bunlarda oyanma və ləngimə bir-birinə çox gec və çətinliklə keçir.
4 yerə ayırmışdır:
- güclü və müvazinətsiz tip; bunlarda oyanma və ləngimədən üstündür;
- güclü və müvazinətli tip;bu tipdə sinir hadisələri çox mütəhərrik olur(diribaş tip);
- güclü müvazinətli, lakin qeyri-mütəhərrik-durğun tip (sakit tip);
- zəif tip, bunlarda oyanma və ləngimə çox zəif cərəyan edir.
Xarici amillərin təsiri sayəsində sinir sisteminin tipini dəyişdirmək və onları bir tipdən digərinə cevirmək mümkündür. Məsələn, məktəb şəraitində müəllim sinir sisteminin tipində zəiflik hiss olunan şagirdlərə icrası xeyli cəsarat tələb edən tapşırıqlar verməklə onların sinir sistemini güclü edə bilər.hhh
Heyvanlar üzərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, onların sinir sistemi tiplərinə uyğun gəlir. İnsanda aşağıdakı sinir tipləri ayırd edilir:
- Sanqvink tip (diribaş tip). Bu, ən yaxşı tip hesab olunur. Sanqviniklər üç səciyyəvi xüsusiyyətlə başqalarından fərqlənir. Bunlar güclü oyanma və güclü ləngimə qabiliyyəti, mevazinəti və mütəhərrik sinir sistemi tipi olan adamlardır.
- Melanxolik tip (zəif tip). Bu tipin əsas xüsusiyyəti qabığı hüceyrələrinin işgörmə qabiliyyətinin zəif olmasından ibarətdir, bunlarda hüdudxarici ləngimə çox tez əmələ gəlir, oyanma və ləngimə hadisələri zəif cərəyan edir, beyin qabığı fəaliyyətində ləngimə üstündür.
- Xolerik tip (hövsələsiz tip). Bu tipə aid olan adamlar güclü sinir sisteminə malikdirlər. Bunlarda oyanma və ləngimə hadisələri öz ağır dinamizmi ilə seçilir, bu proseslər bir-birinə çətinliklə keçir. Möhkəm iradəli, ehtiraslarını boğa bilən adamalardır.
- Fleqmatik tip (sakit, durğun tip). Bu tip adamların əsas xüsusiyyəti az müütəhərrik olmalarındandır. Belə adamların güclü və müvazinətli sinir sistemində çox vaxt oyanma və ləngimə hadisələri ağır cərəyan edir və çətinliklə biri digəri ilə əvəz olunur.
İ. P. Pavlov insan və heyvan orqanizminin xarici mühitlə əlaqəsinin qanuanuyğunluqlarını araşdırıb ali sinir fəaliyyətinin tərkib hissələri kimi siqnal sistemi haqqında təlim yaratmışdır.
Birinci siqnal sistemi orqanizmin xarici və daxili mühit
İ. P. Pavlov heyvanlarda (əsasən itlərdə) sinir tiplərinin hiss üzvlərinə göstərdiyi bilavasitə təsir, müəyyən obyektiv və subyektiv duyğular, təəssüratlar və təsəvvürlər yaradn konkret fəaliyyəti əhatə edir. İnsan və heyvanlar üşün ümumi olan şərtsiz və şərti qıcıqların qarşılıqlı analiz və sintezi müvafiq davranış vaxtlarının əasını təşkil edir. Deməli xarici və daxili mühitin beyində əks olunması, inikası, ilk növbədə birinci siqnal sisteminin siqnalları sayəsində təmin olunur və bunun neyrofizioloji mexanizm və qanunauyğunluqları həm insan, həm də heyvan üçün demək olar ki, eynidir. Lakin, insanda birinci siqnal sistemi heyvanlarda olduğundan daha mürəkkəb, daha dolğun funksional mütəhərriklik və zənginlik kəsb etmişdir.
Heyvanlardan fərqli olaraq, insanda birinci siqnalsistemi ilə yanaşı, müstəsna dərəcədə zənginlik və üstünlük kəsb etmiş ikinci siqnal sistemi də mövcuddur. Bu sistem siqnalların söz ifadəsi (nitq), eşidilən və oxunan sözlərdən (söz siqnallarından və ya ikincili siqnallardan)ibarətdir. Sözlər, nitq səsləri, yazılı məlumatlar və s. bu kimi təsirlər beyində məna kəsb edir və bir-birindən fərqləndirilir. Sözün mənası insan tərəfindən anlaşıldığı halda onun davranışını idarə edir, ətrafdakılara bələdləşir, ünsiyyət saxlayır. Söz öz mənasını itirdikdə, anlaşılmadıqda, o yalnız birinci siqnal sistemi kimi təsir göstərir, yaxud da insanda heç bir reaksiya doğurmur. İkinci siqnal sistemi insanın davranışında, onun mürəkkəb psixi fəaliyyət formalarının(təfəkkür, analiz-sintez və s.) təşəkkülündə müstəsna rol oynayir. İkinci siqnal sistemi birinci siqnal sistemi üzərində qurulur və keyfiyyətcə daha yüksək, daha əhatəli inikası formasıdır.
Məlumdur ki, insanların tipologiyası ikinci siqnal sisteminin(nitqin), şüurun və yaradıcılığın olmasına görə ali heyvanlardan fərqlənir. İ. P. Pavlov bu xüsusiyyətlərə diqqət yetirərək insanları əsasən iki tipə bölməyi təklif etmişdir:bədii və mütəfəkkir.
Bədii tiplərin davranışında parlaq obrazın yaranmasının əsasında duran birinci siqnal sistemi üstünlük təşkil edir. Belə adamlar yaradıcılıq, idrak qabiliyyətinə malik olmaqla yanaşı parlaq bədiilik və gzəllik haqqında obrazlı düşünmək xüsusiyyətinə malik olurlar.
Mütəfəkkir tiplərin davranışında əsasən ikinci siqnal sistemi üstünlük təşkil edir. Onların idrak və təfəkküründə mücərrəd təsəvvürlər aparıcı rol oynayır.
İstinadlar
- İ.Pavlov. Bölmə. III. Bakı: Elm. 1988. səh. 625.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ali sinir fealiyyeti tipi ve davranisiI P Pavlov beyinde bas veren oyanma ve lengime hadiselerinin muxtelif tezahurleri onlarin arasindaki qarsiliqli elaqe ve tesirleri tehlil ederek sinir sistemini muxtelif tiplere bolmeye sey gostermisdir Buraya merkezi sinir sisteminin gucu oyanma ile lengimeninmuvazineti oyanma ve lengimenin gucu arasindaki munasibet ve esas sinir hadiselerinin muteherrikliyi daxil edilmisdir Sinir sisteminin gucu qabiq huceyrelerinin isgorme qabiliyyetine gore mueyyen edilir Mueyyen quvveye catdiqdan sonra serti qiciq gucunun artmasi effektin artmasina deyil onun azalmasina sebeb olur yeni hududxarici lengime bas verir Bu lengime ferdi xususiyyet dasiyir meselen bu bir itde cox tez basqasinda nisbeten gec bas vere biler Bu onu gosterir ki heyvanin birinde oyanma cox tez lengimeye cevrilir digerinde ise bunun ucun xeyli vaxt teleb olunur I P Pavlov bu xususiyyetlere esasen sinir sistemini zeif ve guclu tiplere bolunur Beyin fealiyyetinin ikinci seciyyevi oyanma ve lengime qabiliyyeti eyni gucde olan heyvanlara muvazinetli tip deyilir Eger heyvanda oyanma yaxud lengime hadiselerinden biri guclu inkisaf etmisse buna muvazinetsiz sinir tipi deyilir Beyin fealiyyetinin ucuncu seciyyevi xususiyyeti oyanma ve lengime hadiselerinin muteherrikliyi ile mueyyen olunur Seraitin deyismesi ile elaqedar olaraq cox vaxt tezlikle oyanmanin ve lengimeye ve eksine lengimenin oyanmaya kecmesi bas verir Bunun cox boyuk uygunlasma ehemiyyeti vardir Tedqiqatlar gosterir ki sinir sisteminin bu tipi iki cur ola biler muteherrik celd tipler bunlarda bir hadisedigerine cox tez kecir durgun tipler bunlarda oyanma ve lengime bir birine cox gec ve cetinlikle kecir 4 yere ayirmisdir guclu ve muvazinetsiz tip bunlarda oyanma ve lengimeden ustundur guclu ve muvazinetli tip bu tipde sinir hadiseleri cox muteherrik olur diribas tip guclu muvazinetli lakin qeyri muteherrik durgun tip sakit tip zeif tip bunlarda oyanma ve lengime cox zeif cereyan edir Xarici amillerin tesiri sayesinde sinir sisteminin tipini deyisdirmek ve onlari bir tipden digerine cevirmek mumkundur Meselen mekteb seraitinde muellim sinir sisteminin tipinde zeiflik hiss olunan sagirdlere icrasi xeyli cesarat teleb eden tapsiriqlar vermekle onlarin sinir sistemini guclu ede biler hhh Heyvanlar uzerinde aparilan tedqiqatlar gosterir ki onlarin sinir sistemi tiplerine uygun gelir Insanda asagidaki sinir tipleri ayird edilir Sanqvink tip diribas tip Bu en yaxsi tip hesab olunur Sanqvinikler uc seciyyevi xususiyyetle basqalarindan ferqlenir Bunlar guclu oyanma ve guclu lengime qabiliyyeti mevazineti ve muteherrik sinir sistemi tipi olan adamlardir Melanxolik tip zeif tip Bu tipin esas xususiyyeti qabigi huceyrelerinin isgorme qabiliyyetinin zeif olmasindan ibaretdir bunlarda hududxarici lengime cox tez emele gelir oyanma ve lengime hadiseleri zeif cereyan edir beyin qabigi fealiyyetinde lengime ustundur Xolerik tip hovselesiz tip Bu tipe aid olan adamlar guclu sinir sistemine malikdirler Bunlarda oyanma ve lengime hadiseleri oz agir dinamizmi ile secilir bu prosesler bir birine cetinlikle kecir Mohkem iradeli ehtiraslarini boga bilen adamalardir Fleqmatik tip sakit durgun tip Bu tip adamlarin esas xususiyyeti az muuteherrik olmalarindandir Bele adamlarin guclu ve muvazinetli sinir sisteminde cox vaxt oyanma ve lengime hadiseleri agir cereyan edir ve cetinlikle biri digeri ile evez olunur I P Pavlov insan ve heyvan orqanizminin xarici muhitle elaqesinin qanuanuygunluqlarini arasdirib ali sinir fealiyyetinin terkib hisseleri kimi siqnal sistemi haqqinda telim yaratmisdir Birinci siqnal sistemi orqanizmin xarici ve daxili muhitI P Pavlov heyvanlarda esasen itlerde sinir tiplerinin hiss uzvlerine gosterdiyi bilavasite tesir mueyyen obyektiv ve subyektiv duygular teessuratlar ve tesevvurler yaradn konkret fealiyyeti ehate edir Insan ve heyvanlar usun umumi olan sertsiz ve serti qiciqlarin qarsiliqli analiz ve sintezi muvafiq davranis vaxtlarinin easini teskil edir Demeli xarici ve daxili muhitin beyinde eks olunmasi inikasi ilk novbede birinci siqnal sisteminin siqnallari sayesinde temin olunur ve bunun neyrofizioloji mexanizm ve qanunauygunluqlari hem insan hem de heyvan ucun demek olar ki eynidir Lakin insanda birinci siqnal sistemi heyvanlarda oldugundan daha murekkeb daha dolgun funksional muteherriklik ve zenginlik kesb etmisdir Heyvanlardan ferqli olaraq insanda birinci siqnalsistemi ile yanasi mustesna derecede zenginlik ve ustunluk kesb etmis ikinci siqnal sistemi de movcuddur Bu sistem siqnallarin soz ifadesi nitq esidilen ve oxunan sozlerden soz siqnallarindan ve ya ikincili siqnallardan ibaretdir Sozler nitq sesleri yazili melumatlar ve s bu kimi tesirler beyinde mena kesb edir ve bir birinden ferqlendirilir Sozun menasi insan terefinden anlasildigi halda onun davranisini idare edir etrafdakilara beledlesir unsiyyet saxlayir Soz oz menasini itirdikde anlasilmadiqda o yalniz birinci siqnal sistemi kimi tesir gosterir yaxud da insanda hec bir reaksiya dogurmur Ikinci siqnal sistemi insanin davranisinda onun murekkeb psixi fealiyyet formalarinin tefekkur analiz sintez ve s tesekkulunde mustesna rol oynayir Ikinci siqnal sistemi birinci siqnal sistemi uzerinde qurulur ve keyfiyyetce daha yuksek daha ehateli inikasi formasidir Melumdur ki insanlarin tipologiyasi ikinci siqnal sisteminin nitqin suurun ve yaradiciligin olmasina gore ali heyvanlardan ferqlenir I P Pavlov bu xususiyyetlere diqqet yetirerek insanlari esasen iki tipe bolmeyi teklif etmisdir bedii ve mutefekkir Bedii tiplerin davranisinda parlaq obrazin yaranmasinin esasinda duran birinci siqnal sistemi ustunluk teskil edir Bele adamlar yaradiciliq idrak qabiliyyetine malik olmaqla yanasi parlaq bediilik ve gzellik haqqinda obrazli dusunmek xususiyyetine malik olurlar Mutefekkir tiplerin davranisinda esasen ikinci siqnal sistemi ustunluk teskil edir Onlarin idrak ve tefekkurunde mucerred tesevvurler aparici rol oynayir IstinadlarI Pavlov Bolme III Baki Elm 1988 seh 625