Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi zəyrək (lat. Linum usitatissimum) — bitkilər aləminin malpigiyaçiçəklilər dəstəsinin zəyrəkkimilər fəsiləsinin zəyrək cinsinə aid bitki növü.
| Adi zəyrək | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Adi zəyrək | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Təsviri
Mədəni zəyrək, əkilən və yaxud adi zəyrək hündürlüyü 30-150 sm olub, öz-özünə tozlanan birillik ot tipli bitkidir. İsti ölkələrdə, məsələn, Hindistanda daha ucaboylu olur. Yalnız yuxarı hissədən budaqlanır. Əsas kökü (mil kökü) olduqca qısadır, ağımtıl rəngdədir, bir neçə iri yan budaqlar (köklər) əmələ gətirir. Ancaq çoxlu sayda xırda kök telləri olur. Gövdəsinin əsas hissəsi dik dayanan və düz, nazik, silindir şəkilli, bəzən sadə, yalnız yuxarı hissədən budaqlanan tutqun yaşıl rəngli zəif mum təbəqəsi ilə örtülüdür. Gövdəsi tüksüz və demək olar ki, tüksüz yəni qısa tükcüklərlə örtülü olur. Yarpaqları çoxsaylı, nisbətən seyrək növbəli və ya spiral şəkilli düzülmüş 2-3 sm uzunluqda 3–4 mm enində olmaqla xətvari və yaxud xətvari-lansetvari, nisbətən iri lansetvari, nəhayəti sivri (iti) oturaq, yüngül göyümtül rəngli, nisbətən zəif mum təbəqəsi ilə örtülü, kənarları hamar, 3 damarlıdır. Yarpaqları tükcüklərlə örtülmüş və ya çılpaq, kənarları bütövdür. Çiçəkləri gövdənin nəhayətində yalançı çətir (dixazi) şəklində toplanmışdır. Çiçək qrupu seyrək, əyri, bəzən qıvrım olmaqla çiçəkaltlığı lansetvaridir. Çiçəkləri nisbətən az üzvlü, çox hissəsi orta irilikdə və yaxud xırda 1,5-2,4 sm diametrində, kifayət qədər uzun saplaqlı, yuxarı hissələrdə yaxınlaşmışdır. Kasa yarpaqları 5–6 mm uzunluqda ot tipli, yumurtavari və ya yumurtavari-lansetavri, uzunsov yumurtavari, yuxarı hissələrdə sivri və ya qısa sivri, 2-5 əksər hallarda 3 damarlı, daxildə nisbətən geniş, ağ örtüklə haşiyələnmiş, yuxarı hissədə kənarları kələ-kötür, nazik kirpiklidir. Ləçəkləri 12-15 sm uzunluqda pazşəkilli, tərs yumurtavari, yuxarı hissələrdə bir neçəsi çəp dairəvi və ya kütləşmiş, tam kənarlı, hamar və ya yüngül büzmələ-nən, mavi və ya göy rəngli, nisbətən tünd damarlı, bəzən isə ağ, çəhrayı və ya qırmızı-bənövşəyi, aşağıya doğru qurumuş ağ rəngli, əsasında sarı damarı olan və tez tökülən olur. Erkəkcikləri xətvari, ağ rəngli, yuxarı hissəsi tikanlı göy saplıdır (damarlıdır). Erkəkcik borusu qısa, həlqə şəkillidir. Tozluqları uzunsov, əsasən göy, bəzən isə sarı və ya çəhrayı rəngli olur.
Dişiciyi bir ədəd, dairəvi, beş sütuncuqdan ibarətdir. Yumurtalığı (toxumluğu) yumurta şəkilli, yaşıl rəngli, sütuncuğu pazşəkilli-xətvari, ağızcığı tünd göydən bənövşəyi rəngə qədər dəyişilir. İyun və iyul aylarında çiçəkləyir.Çiçəkləri sübh tezdən ilk günəş şüası dəyən kimi açılır, günortadan sonra yumularaq tökülməyə başlayır. Nəmli və yağışlı günlərdə çiçək açmır. Mayalanması ancaq həşəratlar vasitəsilə - çarpaz üsulla gedir. Meyvəsi 6–8 mm uzunluğunda, 5,7-6,8 mm diametrdə, yastılaşmış şarşəkilli və ya şarşəkilli - yumurtavarı olmaqla beş yuvalı qutucuqdur. Üzərində kasacığın izi qalmışdır. Yuxarı hissəsi azacıq sivri, sarımtıl rəngli, əsas hissəsi antosian rənglə örtülməmiş, bəzən yetişmədən əvvəl zəif rəngli, çatlamayan, yalançı arakəsməli, tüksüz (hamar) bəzən isə kirpikli olur. Meyvəsi iyul-avqust aylarında yetişir.
Bitkidə adətən 10 ədəd, bəzən isə az sayda toxum olur. Toxumları 3,3-5,0 mm uzunluqda, yumurtavarı və ya uzunsov ellipsvarı, yanları qeyri-bərabər, güclü yastılaşmış, əsasında dairəvi, yuxarısı sivri, açıq-qəhvəyi rəngdən tünd boz rəngə qədər dəyişən, az hallarda yaşılımtıl-sarı, tamamilə hamar və parlaq olur.Toxumun qabığı suya dəydikdə yumşalır, selikli maddəyə çevrilir. Uzunlifli zəyrəyin 1000 ədəd toxumunun kütləsi 4-5 qr. (12-13 qr.) gəldiyi halda, yağlıq sortlarınkı 8-15 qram olur.
Tərkibi və təsiri
Tərkibində 13%-dən çox olmayan su, 6% ümumi kül, 2% isə üzvi və mineral duzlar vardır. Toxumunu hidroliz edərkən qalaturon turşusu, qalaktoza, ramnoza və arabinoza, ali yağ turşularının və zülalların triqliseridlərdən ibarət yağlar (30-40%) olur. Xaricə məlhəm (təpitmə), daxilə isə bürüyücü və yumuşatıcı maddə şəklində təyin edilir. Tərkibində rütubət 13%, kül 6%, çiçək hissəcikləri 4%, yarpaq, gövdə, çiçək hissəcikləri 1%, üzvü birləşmələr 2% mineral birləşmələr isə 0,5%-dən çox deyildir.
Sinonimləri
Homotipik sinonimləri
- Linum angustifolium subsp. usitatissimum (L.) Rouy
Yarımnövləri
- (Boiss.) Rech.f.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 277.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi zeyrek lat Linum usitatissimum bitkiler aleminin malpigiyacicekliler destesinin zeyrekkimiler fesilesinin zeyrek cinsine aid bitki novu Adi zeyrekElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad Ali bitkilerKlad Coxsporlu bitkilerKlad Borulu bitkilerKlad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad EvdikotlarKlad Bazal evdikotlarKlad SuperrozidlerKlad RozidlerKlad FabidlerDeste MalpigiyaciceklilerFesile ZeyrekkimilerYarimfesile ZeyrekkimilerCins ZeyrekNov Adi zeyrekBeynelxalq elmi adiLinum usitatissimum L 1753Sekil axtarisiITIS 29226NCBI 4006EOL 581568TesviriMedeni zeyrek ekilen ve yaxud adi zeyrek hundurluyu 30 150 sm olub oz ozune tozlanan birillik ot tipli bitkidir Isti olkelerde meselen Hindistanda daha ucaboylu olur Yalniz yuxari hisseden budaqlanir Esas koku mil koku olduqca qisadir agimtil rengdedir bir nece iri yan budaqlar kokler emele getirir Ancaq coxlu sayda xirda kok telleri olur Govdesinin esas hissesi dik dayanan ve duz nazik silindir sekilli bezen sade yalniz yuxari hisseden budaqlanan tutqun yasil rengli zeif mum tebeqesi ile ortuludur Govdesi tuksuz ve demek olar ki tuksuz yeni qisa tukcuklerle ortulu olur Yarpaqlari coxsayli nisbeten seyrek novbeli ve ya spiral sekilli duzulmus 2 3 sm uzunluqda 3 4 mm eninde olmaqla xetvari ve yaxud xetvari lansetvari nisbeten iri lansetvari nehayeti sivri iti oturaq yungul goyumtul rengli nisbeten zeif mum tebeqesi ile ortulu kenarlari hamar 3 damarlidir Yarpaqlari tukcuklerle ortulmus ve ya cilpaq kenarlari butovdur Cicekleri govdenin nehayetinde yalanci cetir dixazi seklinde toplanmisdir Cicek qrupu seyrek eyri bezen qivrim olmaqla cicekaltligi lansetvaridir Cicekleri nisbeten az uzvlu cox hissesi orta irilikde ve yaxud xirda 1 5 2 4 sm diametrinde kifayet qeder uzun saplaqli yuxari hisselerde yaxinlasmisdir Kasa yarpaqlari 5 6 mm uzunluqda ot tipli yumurtavari ve ya yumurtavari lansetavri uzunsov yumurtavari yuxari hisselerde sivri ve ya qisa sivri 2 5 ekser hallarda 3 damarli daxilde nisbeten genis ag ortukle hasiyelenmis yuxari hissede kenarlari kele kotur nazik kirpiklidir Lecekleri 12 15 sm uzunluqda pazsekilli ters yumurtavari yuxari hisselerde bir necesi cep dairevi ve ya kutlesmis tam kenarli hamar ve ya yungul buzmele nen mavi ve ya goy rengli nisbeten tund damarli bezen ise ag cehrayi ve ya qirmizi benovseyi asagiya dogru qurumus ag rengli esasinda sari damari olan ve tez tokulen olur Erkekcikleri xetvari ag rengli yuxari hissesi tikanli goy saplidir damarlidir Erkekcik borusu qisa helqe sekillidir Tozluqlari uzunsov esasen goy bezen ise sari ve ya cehrayi rengli olur Disiciyi bir eded dairevi bes sutuncuqdan ibaretdir Yumurtaligi toxumlugu yumurta sekilli yasil rengli sutuncugu pazsekilli xetvari agizcigi tund goyden benovseyi renge qeder deyisilir Iyun ve iyul aylarinda cicekleyir Cicekleri subh tezden ilk gunes suasi deyen kimi acilir gunortadan sonra yumularaq tokulmeye baslayir Nemli ve yagisli gunlerde cicek acmir Mayalanmasi ancaq heseratlar vasitesile carpaz usulla gedir Meyvesi 6 8 mm uzunlugunda 5 7 6 8 mm diametrde yastilasmis sarsekilli ve ya sarsekilli yumurtavari olmaqla bes yuvali qutucuqdur Uzerinde kasacigin izi qalmisdir Yuxari hissesi azaciq sivri sarimtil rengli esas hissesi antosian rengle ortulmemis bezen yetismeden evvel zeif rengli catlamayan yalanci arakesmeli tuksuz hamar bezen ise kirpikli olur Meyvesi iyul avqust aylarinda yetisir Bitkide adeten 10 eded bezen ise az sayda toxum olur Toxumlari 3 3 5 0 mm uzunluqda yumurtavari ve ya uzunsov ellipsvari yanlari qeyri beraber guclu yastilasmis esasinda dairevi yuxarisi sivri aciq qehveyi rengden tund boz renge qeder deyisen az hallarda yasilimtil sari tamamile hamar ve parlaq olur Toxumun qabigi suya deydikde yumsalir selikli maddeye cevrilir Uzunlifli zeyreyin 1000 eded toxumunun kutlesi 4 5 qr 12 13 qr geldiyi halda yagliq sortlarinki 8 15 qram olur Terkibi ve tesiriTerkibinde 13 den cox olmayan su 6 umumi kul 2 ise uzvi ve mineral duzlar vardir Toxumunu hidroliz ederken qalaturon tursusu qalaktoza ramnoza ve arabinoza ali yag tursularinin ve zulallarin triqliseridlerden ibaret yaglar 30 40 olur Xarice melhem tepitme daxile ise buruyucu ve yumusatici madde seklinde teyin edilir Terkibinde rutubet 13 kul 6 cicek hissecikleri 4 yarpaq govde cicek hissecikleri 1 uzvu birlesmeler 2 mineral birlesmeler ise 0 5 den cox deyildir SinonimleriHomotipik sinonimleri Linum angustifolium subsp usitatissimum L RouyYarimnovleri Boiss Rech f IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 277 Hemcinin bax