Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi zoğal (lat. Cornus mas) — bitkilər aləminin zoğalçiçəklilər dəstəsinin zoğalkimilər fəsiləsinin zoğal cinsinə aid bitki növü.
| Adi zoğal | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Adi zoğal | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Zoğal cinsinin 4 növü məlumdur ki, bunlardan yalnız biri – adi zoğal yayılmışdır. Adi zoğal yabanı halda Qafqazda, Zaqafqaziya respublikalarında, Krımda, Orta Asiyada, Moldaviyada bitir. Azərbaycanda, Böyük və Kiçik Qafqaz sıra dağlarının ətəklərində, orta dağ döşlərində, açıq və güney yerlərdə balaca meşəliklər təşkil edir. Başqa meşə ağacları arasında da tək-tək bitir.
Zoğal yarpaqlamazdan çox əvvəl fevral-martda çiçəkləyir. Sarı çiçəkləri bir yerə toplanıb çətir kimi sallanır. Meyvələri avqustun axırı və sentyabrda yetişir. Meyvələri yumru, oval, armudaoxşar və silindrik olur. Meyvəsinin rəngi qırmızı, tünd qırmızı, qara qırmızı və bəzi formaları açıq sarı olur. Adi zoğal meyvəsi iriliyinə, formasına və rənginə görə çox müxtəlifdir. Yabanı zoğal xırda olmaqla 2-6 qr, mədəni halda bağlarda becərilənlər isə 20-22 qr çəkisində olur. Ətliyi çəyirdəyindən ayrılan və ayrılmayan formaları da vardır. Ətliyi bərkdir, lakin yetişib ötdükdə və dərildikdən bir müddət sonra yumşalır. Bu zaman biokimyəvi proseslərin təsirindən zoğalın dadı şirinləşir. Dadı turş, turşaşirin və müxtəlif dərəcədə şirin olur. Tam yetişməmiş meyvələrdə aşılayıcı maddələrin miqdarı çox olduğundan ağız büzüşdürücüdür. Çəyirdəyi çox bərkdir, ucları şiş və ya küt olur.
Zoğalın tərkibində 10%-ə qədər şəkər (əsasən invert şəkəri), 2-3,5% üzvi turşu, 0,62-1,6% pektinli maddə, 1,14% azotlu maddə, 1,03% sellüloza, 1,18% minerallı maddə, 0,71-1,24% aşılayıcı və rəngləyici maddə vardır. Zoğalın tərkibində 55 mq%-ə qədər C vitamini olduğundan sinqa əleyhinə tətbiq edilir. Zoğalın ətri onun tərkibindəki efir yağının miqdarından asılıdır. Çəyirdəyində 30% yağ olur.
Zoğaldan şirə, mürəbbə, kompot, povidlo, jele, pastila, şərbət, spirtli içkilər (likör, nalivka, punş, şərab, araq), sirkə, sərinləşdirici içkilər, lavaşana hazırlanır. Zoğal çəyirdəkli və çəyirdəksiz qurudulur. Qurudulmuş zoğal axtası və tamlı zoğal ekstraktı (məti) aşpazlıqda işlədilir.
Zoğal texniki yetişmə dövründə dərilir. Lavaşana, sirkə və şirə hazırlamaq üçün dərilmiş meyvələr saxlanılır və yumşaldılır (lalıxlayır). Zoğalın büzüşdürücü xassəsi və tərkibində fitonsidlərin olması, ondan müalicəvi məqsədlə mədə-bağırsaq xəstəliklərində istifadə olunmasına imkan verir. İshala qarşı zoğalın sulu məhlulundan istifadə edilir, uşaqlara isə zoğal kiseli verilir. Zoğal mürəbbəsini qarın ağrısına və soyuqdəyməyə qarşı tətbiq edirlər. Maddələr mübadiləsinin pozulmasında, qan azlığında və dəri xəstəliklərində zoğaldan istifadə olunur.
Zoğalın yarpaqlarından və cavan budaqlarından alınan sulu məhlul öd və sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir. Zoğalın kökləri və oduncağının qabığı xinin əvəzində isitməyə qarşı tətbiq edilir. Bəzi yerlərdə cavan yarpaqlarını qurudub çay əvəzinə işlədirlər.
Zoğal bütün meyvələrdən əvvəl çiçəkləyir. Çiçəkləri ətirli və çox nektarlı olduğundan arılar sarı tozcuqlarla birlikdə zoğal nektarını çox həvəslə toplayırlar. Oduncağı sarı rəngdə, olduqca möhkəmdir. Şəmşid ağacı kimi bərk olduğundan toxuculuq alətləri (eşmə aləti, məkik, masura, mil) hazırlamaq üçün işlədilir.
Qısa morfoloji təsviri
Kol və ya kiçik ağacdır. Hündürlüyü 2–4 m, cavan zoğları xırda sıx tükcüklüdür. Yarpaqları qısa saplaqlı, qarşı-qarşıya düzülmüş, sadə, uzunluğu 4-10 sm, eni 3-5 sm, bütövkənarlı, yumurtavari və yumurtavari-ellipsvari formadan lansetvari formaya qədər olur, iti və uzun itiləşmiş uclu, hər iki tərəfdən sıx tükcüklüdür. Qaidəsi dairəvi və ya pazvari, hər iki tərəfdən tüklüdir. Çiçəklər yarpaqlardan əvvəl açılır. Çətiri 15-25 sayda çiçəklidir. Ləçəkləri üçkünc-lansetvari, iti, sarı rənglidir. Meyvələri uzunsov, lətli çəyirdək olub, 10–30 mm uzunluqda, qırmızı və ya tünd qırmızı, bəzən isə sarı rəngli olur, çəyirdəyi ellipsvaridir.
Yayılması
Böyük Qafqazın qərbi və şərqi, Quba sahəsinin rayonlarında aşağı dağ qurşağından orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır. Meşədə və kolluqlarda bitir.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 117.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi zogal lat Cornus mas bitkiler aleminin zogalcicekliler destesinin zogalkimiler fesilesinin zogal cinsine aid bitki novu Adi zogalElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsDeste ZogalciceklilerFesile ZogalkimilerCins ZogalNov Adi zogalBeynelxalq elmi adiCornus mas L 1753Sekil axtarisiITIS 565094NCBI 4285EOL 591119 Zogal cinsinin 4 novu melumdur ki bunlardan yalniz biri adi zogal yayilmisdir Adi zogal yabani halda Qafqazda Zaqafqaziya respublikalarinda Krimda Orta Asiyada Moldaviyada bitir Azerbaycanda Boyuk ve Kicik Qafqaz sira daglarinin eteklerinde orta dag doslerinde aciq ve guney yerlerde balaca meselikler teskil edir Basqa mese agaclari arasinda da tek tek bitir Zogal yarpaqlamazdan cox evvel fevral martda cicekleyir Sari cicekleri bir yere toplanib cetir kimi sallanir Meyveleri avqustun axiri ve sentyabrda yetisir Meyveleri yumru oval armudaoxsar ve silindrik olur Meyvesinin rengi qirmizi tund qirmizi qara qirmizi ve bezi formalari aciq sari olur Adi zogal meyvesi iriliyine formasina ve rengine gore cox muxtelifdir Yabani zogal xirda olmaqla 2 6 qr medeni halda baglarda becerilenler ise 20 22 qr cekisinde olur Etliyi ceyirdeyinden ayrilan ve ayrilmayan formalari da vardir Etliyi berkdir lakin yetisib otdukde ve derildikden bir muddet sonra yumsalir Bu zaman biokimyevi proseslerin tesirinden zogalin dadi sirinlesir Dadi turs tursasirin ve muxtelif derecede sirin olur Tam yetismemis meyvelerde asilayici maddelerin miqdari cox oldugundan agiz buzusdurucudur Ceyirdeyi cox berkdir uclari sis ve ya kut olur Zogalin terkibinde 10 e qeder seker esasen invert sekeri 2 3 5 uzvi tursu 0 62 1 6 pektinli madde 1 14 azotlu madde 1 03 selluloza 1 18 mineralli madde 0 71 1 24 asilayici ve rengleyici madde vardir Zogalin terkibinde 55 mq e qeder C vitamini oldugundan sinqa eleyhine tetbiq edilir Zogalin etri onun terkibindeki efir yaginin miqdarindan asilidir Ceyirdeyinde 30 yag olur Zogaldan sire murebbe kompot povidlo jele pastila serbet spirtli ickiler likor nalivka puns serab araq sirke serinlesdirici ickiler lavasana hazirlanir Zogal ceyirdekli ve ceyirdeksiz qurudulur Qurudulmus zogal axtasi ve tamli zogal ekstrakti meti aspazliqda isledilir Zogal texniki yetisme dovrunde derilir Lavasana sirke ve sire hazirlamaq ucun derilmis meyveler saxlanilir ve yumsaldilir lalixlayir Zogalin buzusdurucu xassesi ve terkibinde fitonsidlerin olmasi ondan mualicevi meqsedle mede bagirsaq xesteliklerinde istifade olunmasina imkan verir Ishala qarsi zogalin sulu mehlulundan istifade edilir usaqlara ise zogal kiseli verilir Zogal murebbesini qarin agrisina ve soyuqdeymeye qarsi tetbiq edirler Maddeler mubadilesinin pozulmasinda qan azliginda ve deri xesteliklerinde zogaldan istifade olunur Zogalin yarpaqlarindan ve cavan budaqlarindan alinan sulu mehlul od ve sidikqovucu vasite kimi istifade edilir Zogalin kokleri ve oduncaginin qabigi xinin evezinde isitmeye qarsi tetbiq edilir Bezi yerlerde cavan yarpaqlarini qurudub cay evezine isledirler Zogal butun meyvelerden evvel cicekleyir Cicekleri etirli ve cox nektarli oldugundan arilar sari tozcuqlarla birlikde zogal nektarini cox hevesle toplayirlar Oduncagi sari rengde olduqca mohkemdir Semsid agaci kimi berk oldugundan toxuculuq aletleri esme aleti mekik masura mil hazirlamaq ucun isledilir Qisa morfoloji tesviriKol ve ya kicik agacdir Hundurluyu 2 4 m cavan zoglari xirda six tukcukludur Yarpaqlari qisa saplaqli qarsi qarsiya duzulmus sade uzunlugu 4 10 sm eni 3 5 sm butovkenarli yumurtavari ve yumurtavari ellipsvari formadan lansetvari formaya qeder olur iti ve uzun itilesmis uclu her iki terefden six tukcukludur Qaidesi dairevi ve ya pazvari her iki terefden tukludir Cicekler yarpaqlardan evvel acilir Cetiri 15 25 sayda ciceklidir Lecekleri uckunc lansetvari iti sari renglidir Meyveleri uzunsov letli ceyirdek olub 10 30 mm uzunluqda qirmizi ve ya tund qirmizi bezen ise sari rengli olur ceyirdeyi ellipsvaridir YayilmasiBoyuk Qafqazin qerbi ve serqi Quba sahesinin rayonlarinda asagi dag qursagindan orta dag qursagina qeder yayilmisdir Mesede ve kolluqlarda bitir IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 117 Hemcinin bax