Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adi dəlibəng (lat. Datura stramonium) — bitkilər aləminin quşüzümüçiçəklilər dəstəsinin quşüzümükimilər fəsiləsinin dəlibəng cinsinə aid bitki növü.
| Adi dəlibəng | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Adi dəlibəng | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Təbii yayılması
Cənub-şərqdə, Astraxan, Volqoqradda, az miqdarda Samarski və Saratovsk vilayətlərində yayılmışdır.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 1,5-dək olan mil köklü, güclü budaqlı, birillik ot bitkisidir. Gövdəsi düzdayanan, çəngəlvari budaqlanmış, çılpaqdır. Yarpaqları növbəli, bütöv yumurtavari, iri oyuqlu-dişli, ucu biz, saplaqlı, üstü tünd yaşıl, alt tərəfi açıqdır. Ağ rəngli ucda və ya qoltuqda yerləşən iri, tək çiçəkləri qoxuludur. Ağ qıfvari büküklü çiçək tacı və kasacığı bitişik yarpaqlı, beş hissəlidir. İyun-avqustda çiçəkləyir. Meyvəsi-dörd yuvalı, dörd laylarla açılan, iynələrlə örtülmüş qutucuqdur. Yetişdikdə qutucuq açılır. Toxumları çoxsaylı, tutqun qaradır. Bir toxumun çəkisi 3-3,5 mm, 2,5-3 mm və 1,5-2 mm-dir. 1000 toxum isə 5-8 qramdır. Bir qutucuqda 500-800 ədəd, bir bitkidə 25-45 min toxum yetişir.
Botaniki xarakteristikası
Birillik ot bitkisidir. Gövdəsi hündür, şirəli, qifabənzər, çılpaq, daxili içiboş olub, çəngələbənzərdər. Xoşagəlməz iyə malikdir. Kökləri mil və ya budaqlı olur. Yarpaqları qısasaplaqlı, iri, növbəli, yumurtayabənzər, girintili-çıxıntılı-dişcikli demək olar ki, qanadlıdır. Çiçəkləri iri, tək, qısa ayaqcıqlı, haçaşəkilli gövdə və yarpaqları vardır. Çiçək tacı ağ 5 dişcikli, qıfabənzərdir. Meyvəsi 4 yuvalı, 4 laylı və sıx örtüklü qutucuqdan ibarətdir.
Mədən ətraflarında və alaq otları içərisində, küçələrdə, zibilli yerlərdə, yol, bağ, bostan ətraflarında yaşayır. Əsasən ləklərdədağınıq şəkildə yayılır.
Çiçəkləməyə yaxın dövrdə toplanılmış mədəni ot bitkisi olan dəlibəngin yarpaqları keyfiyyətli xammal və dərmandır. Təkrar toplama 1-2 ildən sonra mümkündür. Bu bitki zəhərli olduğundan onu topladıqda oldquqca ehtiyatlı olmaq lazımdır. Rütublətli və soyuq havada toplamaq olmaz. Yarpaqları çiçəkləmədən meyvə yetişənə qədər, quru, açıq havada toplanılmalıdır. Əlcəklə saplaqsız toplanılmalıdır. Toplanılan xammal açıq, kölgəli, ventiliyasiyalı naveslərdə, çardaxda 2-3 sm qalınlığında 5-7 gün və ya 40ОС temperaturda, quruducu şkafda qurudulmalıdır. Quru xammalın çıxım faizi 12-14% olur.
Spesifik kəskin iyli, yarpaqları rütubət qəbuledici, dadı müəyyən olunmayan, xammalı isə zəhərlidir.
Quruducu şkafda qurudulduqdan sonra yarpaqlar quru havalı saxlanılma məntəqələrində saxlanılmalı, xırdalandıqdan sonra qablaşdırmaq lazımdır. Baxmayaraq ki, bu bitki əlcəklə toplanılır, iş qurtardıqdan sonra əllər diqqətlə yuyulmalıdır. Saxlanılma müddəti 2 ildir. Xammal B siyahısında saxlanılır.
Tərkibi və təsiri
Bütün orqanların tərkibində alkaloidlər (tropan sırası), hiosçiamin, aşağı dozalarda atropin və skopolamin tapılmışdır. Tərkibində az miqdarda skopolamin, atropin, apoatropin, belladonin bəzən isə uçucu birləşmələr vardır. Az miqdarda alkoloidlər kök və yarpaqlarında, 0,23-0,35% gövdələrində 0,06-0,2%, köklərində 0,12-0,27% alkoloidlər tapılır. Alkoloidlərdən başqa yarpaqlarında aşı maddələri və karotinoidlər tapılmışdır. Toxumlarında 17-25% piyli yağlar vardır. Çiçəkləri yaşıl, zəif iyli olub, dadı təyin edilməmişdir.
Spazmalotik, M-xolinoblakatr və yerli keyləşdirici dərmanlar.
Bağırsağın, bronxların saya əzələlərini genişləndirir, ödyolu, sidikyolu əzələlərini boşaldaraq spazmı aradan götürür. Vəzi şirəsini ifrazını tormozlayaraq tər, mədəaltı və mədə şirəsini azaldır. Tənəffüs mərkəzini oyadaraq tonuslandırır. Azan sinirin fəaliyyətini azaldır.
Yarpaqlarından astma əleyhinə hazırlanan qarışıqdan "astmatol" və siqaret kimi "astmatin" bronxial astma xəstəliyinin müalicəsində yaxşı təsir göstərir.
Ekologiyası
Qara torpaq sahələrində, yolların kənarında bitir. Quru yerlərə üstünlük verir.
Azərbaycanda yayılması
Böyük və Kiçik Qafqaz, Kür-Araz ovalığı, Talış və Naxçıvan MR-da təbii halda rast gəlinir.
İstifadəsi
Tərkibində toksiki, zəhərli maddələr vardır. Cicəkləmə müddətində dekorativ görünür.
Sinonimləri
- Datura bernhardii Lundstr.
- Datura bertolonii Parl. ex Guss.
- Datura cabanesii P.Fourn.
- Datura capensis Bernh.
- Datura ferocissima Cabanès & P.Fourn.
- Datura ferox Nees [Illegitimate]
- Datura hybrida Ten.
- Datura inermis Juss. ex Jacq.
- Datura laevis L.f.
- Datura loricata Sieber ex Bernh.
- Datura lurida Salisb.
- Datura microcarpa Godr.
- Datura muricata Godr. [Illegitimate]
- Datura parviflora Salisb.
- Datura praecox Godr.
- Datura pseudostramonium Sieber ex Bernh.
- Datura stramonium var. canescens Roxb.
- Datura stramonium var. chalybaea W.D.J.Koch
- Datura stramonium f. godronii (Danert) Geerinck & Walravens
- Datura stramonium var. gordonii Danert
- Datura stramonium f. inermis (Juss. ex Jacq.) Hupke
- Datura stramonium var. inermis (Juss. ex Jacq.) Fernald
- Datura stramonium var. stramonium stramonium
- Datura stramonium var. tatula (L.) Decne.
- Datura stramonium f. tatula (L.) B.Boivin
- Datura stramonium var. tatula (L.) Torr.
- Datura tatula L.
- Datura wallichii Dunal
- Stramonium foetidum Scop.
- Stramonium spinosum Lam.
- Stramonium vulgatum Gaertn.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 179.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adi delibeng lat Datura stramonium bitkiler aleminin qusuzumucicekliler destesinin qusuzumukimiler fesilesinin delibeng cinsine aid bitki novu Adi delibengElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste QusuzumuciceklilerFesile QusuzumukimilerYarimfesile Triba Cins DelibengNov Adi delibengBeynelxalq elmi adiDatura stramonium L 1753Sekil axtarisiITIS 30520NCBI 4076EOL 581034Tebii yayilmasiCenub serqde Astraxan Volqoqradda az miqdarda Samarski ve Saratovsk vilayetlerinde yayilmisdir Botaniki tesviriHundurluyu 1 5 dek olan mil koklu guclu budaqli birillik ot bitkisidir Govdesi duzdayanan cengelvari budaqlanmis cilpaqdir Yarpaqlari novbeli butov yumurtavari iri oyuqlu disli ucu biz saplaqli ustu tund yasil alt terefi aciqdir Ag rengli ucda ve ya qoltuqda yerlesen iri tek cicekleri qoxuludur Ag qifvari bukuklu cicek taci ve kasacigi bitisik yarpaqli bes hisselidir Iyun avqustda cicekleyir Meyvesi dord yuvali dord laylarla acilan iynelerle ortulmus qutucuqdur Yetisdikde qutucuq acilir Toxumlari coxsayli tutqun qaradir Bir toxumun cekisi 3 3 5 mm 2 5 3 mm ve 1 5 2 mm dir 1000 toxum ise 5 8 qramdir Bir qutucuqda 500 800 eded bir bitkide 25 45 min toxum yetisir Botaniki xarakteristikasiBirillik ot bitkisidir Govdesi hundur sireli qifabenzer cilpaq daxili icibos olub cengelebenzerder Xosagelmez iye malikdir Kokleri mil ve ya budaqli olur Yarpaqlari qisasaplaqli iri novbeli yumurtayabenzer girintili cixintili discikli demek olar ki qanadlidir Cicekleri iri tek qisa ayaqciqli hacasekilli govde ve yarpaqlari vardir Cicek taci ag 5 discikli qifabenzerdir Meyvesi 4 yuvali 4 layli ve six ortuklu qutucuqdan ibaretdir Meden etraflarinda ve alaq otlari icerisinde kucelerde zibilli yerlerde yol bag bostan etraflarinda yasayir Esasen leklerdedaginiq sekilde yayilir Ciceklemeye yaxin dovrde toplanilmis medeni ot bitkisi olan delibengin yarpaqlari keyfiyyetli xammal ve dermandir Tekrar toplama 1 2 ilden sonra mumkundur Bu bitki zeherli oldugundan onu topladiqda oldquqca ehtiyatli olmaq lazimdir Rutubletli ve soyuq havada toplamaq olmaz Yarpaqlari ciceklemeden meyve yetisene qeder quru aciq havada toplanilmalidir Elcekle saplaqsiz toplanilmalidir Toplanilan xammal aciq kolgeli ventiliyasiyali naveslerde cardaxda 2 3 sm qalinliginda 5 7 gun ve ya 40OS temperaturda quruducu skafda qurudulmalidir Quru xammalin cixim faizi 12 14 olur Spesifik keskin iyli yarpaqlari rutubet qebuledici dadi mueyyen olunmayan xammali ise zeherlidir Quruducu skafda qurudulduqdan sonra yarpaqlar quru havali saxlanilma menteqelerinde saxlanilmali xirdalandiqdan sonra qablasdirmaq lazimdir Baxmayaraq ki bu bitki elcekle toplanilir is qurtardiqdan sonra eller diqqetle yuyulmalidir Saxlanilma muddeti 2 ildir Xammal B siyahisinda saxlanilir Terkibi ve tesiriButun orqanlarin terkibinde alkaloidler tropan sirasi hiosciamin asagi dozalarda atropin ve skopolamin tapilmisdir Terkibinde az miqdarda skopolamin atropin apoatropin belladonin bezen ise ucucu birlesmeler vardir Az miqdarda alkoloidler kok ve yarpaqlarinda 0 23 0 35 govdelerinde 0 06 0 2 koklerinde 0 12 0 27 alkoloidler tapilir Alkoloidlerden basqa yarpaqlarinda asi maddeleri ve karotinoidler tapilmisdir Toxumlarinda 17 25 piyli yaglar vardir Cicekleri yasil zeif iyli olub dadi teyin edilmemisdir Spazmalotik M xolinoblakatr ve yerli keylesdirici dermanlar Bagirsagin bronxlarin saya ezelelerini genislendirir odyolu sidikyolu ezelelerini bosaldaraq spazmi aradan goturur Vezi siresini ifrazini tormozlayaraq ter medealti ve mede siresini azaldir Teneffus merkezini oyadaraq tonuslandirir Azan sinirin fealiyyetini azaldir Yarpaqlarindan astma eleyhine hazirlanan qarisiqdan astmatol ve siqaret kimi astmatin bronxial astma xesteliyinin mualicesinde yaxsi tesir gosterir EkologiyasiQara torpaq sahelerinde yollarin kenarinda bitir Quru yerlere ustunluk verir Azerbaycanda yayilmasiBoyuk ve Kicik Qafqaz Kur Araz ovaligi Talis ve Naxcivan MR da tebii halda rast gelinir IstifadesiTerkibinde toksiki zeherli maddeler vardir Cicekleme muddetinde dekorativ gorunur SinonimleriDatura bernhardii Lundstr Datura bertolonii Parl ex Guss Datura cabanesii P Fourn Datura capensis Bernh Datura ferocissima Cabanes amp P Fourn Datura ferox Nees Illegitimate Datura hybrida Ten Datura inermis Juss ex Jacq Datura laevis L f Datura loricata Sieber ex Bernh Datura lurida Salisb Datura microcarpa Godr Datura muricata Godr Illegitimate Datura parviflora Salisb Datura praecox Godr Datura pseudostramonium Sieber ex Bernh Datura stramonium var canescens Roxb Datura stramonium var chalybaea W D J Koch Datura stramonium f godronii Danert Geerinck amp Walravens Datura stramonium var gordonii Danert Datura stramonium f inermis Juss ex Jacq Hupke Datura stramonium var inermis Juss ex Jacq Fernald Datura stramonium var stramonium stramonium Datura stramonium var tatula L Decne Datura stramonium f tatula L B Boivin Datura stramonium var tatula L Torr Datura tatula L Datura wallichii Dunal Stramonium foetidum Scop Stramonium spinosum Lam Stramonium vulgatum Gaertn IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 179 Hemcinin bax