Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adıge Respublikası (rus. Республика Адыгея, adıq Адыгэ Республик) — Rusiya Federasiyasının Krasnodar diyarı ərazisində respublika. Şimali Qafqazda, Kuban və Laba çaylarının sol sahillərindədir. Cənub federal dairəsinə daxildir. Sahəsi 7.600 km²-dir. Əhalisi 447.000 nəfərdir. Onların 120.000 nəfəri adıgeylərdir. Paytaxtı Maykop şəhəridir. Yeddi rayonu, iki şəhəri (Maykop və Adıgeysk), beş şəhər tipli qəsəbəsi var. Respublikada neft və qaz çıxarılır. İqtisadiyyatında neft və qaz üstünlük təşkil edir.
| Adıge Respublikası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Адыгэ Республик | |||||
 | |||||
| |||||
|
| |||||
| Ölkə | |||||
| İnzibati mərkəz | Maykop | ||||
| Murad Kumpilov | |||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 1991 | ||||
| Sahəsi |
| ||||
| Saat qurşağı |
| ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi |
| ||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| ISO kodu | RU-AD | ||||
| Telefon kodu | 877 | ||||
| Avtomobil nömrəsi | 1 | ||||
| Rəsmi sayt | |||||
 | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Dövlət quruluşu
Dövlət hakimiyyəti orqanları sistemi Adıge Respublikasının Konstitusiyası (1995) ilə müəyyənləşir. Dövlət hakimiyyətini respublikanın prezidenti, respublikanın Dövlət şurası (Xase) – parlamenti, hökuməti (Nazirlər kabinəsi) və respublika Konstitusiyasına uyğun olaraq formalaşan digər dövlət hakimiyyət orqanları həyata keçirir. Dövlətin və icraedici hakimiyyətin başçısı – Adıgenin ali vəzifəli şəxsi olan prezidentdir; ona RF Prezidentinin təqdimatına əsasən Dövlət şurası səlahiyyət verir. Dövlət şurası – respublikanın ali qanunverici (təmsil edici) orqanıdır və əhali tərəfindən 5 il müddətinə seçilir. O, iki palatadan – nümayəndələr şurasından (respublikanın inzibati-ərazi vahidlərinin maraqlarını təmsil edən, üçmandatlı seçki dairələri üzrə, hər şəhər və rayondan 3 nümayəndə olmaqla 27 deputat) və Respublika Şurasından (birmandatlı seçki dairələrindən seçilən 27 deputat) ibarətdir. Nazirlər kabinəsi – kabinənin işinə rəhbərliyi həyata keçirən prezident tərəfindən formalaşdırılır. Prezident Baş naziri Dövlət şurasının razılığı ilə təyin edir.
Tarixi məlumat
Adıge ərazisində ilk insan izləri Erkən Paleolit dövrünə aiddir. E.ə. 1-ci minilliyin ortalarına aid yazılı abidələrdə adıqların əcdadları meotlar, sindlər, kerketlər və s. adlarla məlumdur. Hunların ardınca 4–9-cu əsrlərdə Şimali Qafqaz avarların, Bizansın, bulqarların və xəzərlərin hücumlarına məruz qalmışdı. 6-cı əsrin sonlarından 630-cu ilədək Adıgeya Göytürk xaqanlığının nəzarəti altında olmuşdur. Adıgeya Dneprboyu slavyanlar, Qafqaz xalqları və Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət aparırdı. 13-cü əsrin 2-ci yarısından 15-ci əsrin 1-ci yarısınadək Qara dəniz sahillərində yerləşən Genuya şəhər-koloniyaları Adıgeyanın tarixi-mədəni inkişafında və ticarətində mühüm rolu olmuşdur.
Əsasən çörək, meyvə, kürü, mis, mum, xəz və qul ixrac olunur, duz, parça, silah və bəzək əşyaları idxal edilirdi. 13-cü əsrdə Adıgeya Qızıl Ordaya tabe oldu. 16–18-ci əsrlərdə Osmanlı imperiyası və Krım xanlığının Adıgeya ilə müharibələri nəticəsində burada islam dini yayılmağa başlamışdı. 16-cı əsrdə Adıgeya Rusiyanın himayəsinə sığındı. 19-cu əsrin 60-cı illərində adıgelərin kütləvi surətdə Osmanlı imperiyasına köçürülməsi nəticəsində Adıgedə onların ancaq 5%-i qaldı. 1888-ci il martın 21-də III Aleksandr Kuban və Tersk vilayətləri və Çernomorsk quberniyasında idarəçiliyin təsisi haqqında yeni əsasnamə imzaladı. Əsasnaməyə görə, inzibati-ərazi vahidlərində mülki idarələr ləğv edilərək hərbi-kazak idarəçiliyi yaradıldı. 1918-ci ilin yanvarında Adıgedə Sovet hakimiyyəti quruldu. Həmin ilin mayında Kuban-Qara dəniz Sovet respublikasına daxil oldu.
1918-ci ilin payızında ağqvardiyaçılar Kuban və Adıgeni ələ keçirdilər. 1920-ci ilin martında Adıgedə Sovet hakimiyyəti bərpa olundu. 1922-ci il 27 iyulda Çərkəz (Adıge) MV yaradıldı. 1922-ci il avqustun 24-dən Adıge (Çərkəz) MV, 1928-ci il avqustun 13-dən isə Adıge MV adlandırıldı. 1923–24-cü illərdə Cənub-Şərq vilayəti, 1924–34-cü illərdə Şimali Qafqaz ölkəsi, 1934–37-ci illərdə Azov–Qara dəniz ölkəsi, 1937–91-ci illərdə isə RF-nin Krasnodar diyarına daxil idi. Vilayətin mərkəzi əvvəlcə Krasnodar, 1936-cı ildən isə Maykopdur. 1991-ci il iyunun 28-də Adıgenin dövlət müstəqilliyi haqda bəyanat qəbul edildi. RSFSR-in 1991-ci il 3 iyul qanununa əsasən RSFSR tərkibində Adıge SSR yaradıldı. 1992-ci il martın 24-də müasir adı qəbul edildi.
Coğrafiya
Təbii şərait əhalinin həyat fəaliyyəti, istirahəti , eləcə də kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından olduqca əlverişlidir. Respublika ərazisində neft-qaz, tikinti materialları, mineral su mənbələri və s. ehtiyatlar mövcuddur. Respublikanın şimal hissəsi Kubansahili düzənlikdə, cənubu isə Böyük Qafqazın yamaclarında yerləşir. Ərazisi Kuban və onun qolu olan Laba çayları ilə şimaldan və şimal şərqdən əhatələnir. Iqlimi mülayim kontinentaldır. Respublikanın şimalı mülayim isti və rütübətlidir. Yanvarın orta temperaturu -2 °S, iyulun orta temperaturu isə 22 °S-dir. Ildə 700 mm yağıntı alır. Bütün çaylar Kuban hövzəsinə aiddir ( Laba, Belaya, Çoxrak və s.). Bir neçə su anbarı yaradılıb. Ərazi enliyarpaqlı meşə zonasında yerləşir. Torpaqları əsasən qaradır, həmçinin şabalıdı və dağ-meşə torpaqları da yayılıb. Meşələr ərazinin 40%-ni əhatə edir və əsasən dağlıq hissədə yerləşir. Kuban vadisində kiçik palıd, söyüd və ağcaqayın meşələri yayılıb. Yüksəkliklərə getdikcə iynəyarpaqlı meşələrə də rast gəlinir.
İqtisadiyyatı
Adıge RF-nin Şimali Qafqaz iqtisadi rayonu tərkibindədir. Sənaye məhsullarının həcmi dəyərinə görə kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmini 1,2 dəfə üstələyir. Adıgey Respublikasının ərazisində bir çox faydalı qazıntı yataqları aşkar edilmişdir. Bütün sənayesi, demək olar ki, Maykopda cəmləşmişdir. Adıgenin enerji ehtiyatları tələbatının 50%-dən azını təmin edir. Maykop rayonunda neft, qaz yataqları, mineral bulaqlar yayılmışdır. Adıgey Respublikası aqrar-sənaye ölkəsidir. Burada müxtəlif dağ-mədən, meşə sənayesi, yeyinti və yüngül sənaye əsasən yerli faydalı qazıntılar, meşə materialları və kənd təsərrüfatı məhsulları əsasında yaradılmışdır.
Adıgey, , və Maykop iri şəhərləridir. Meyvə-tərəvəz konserv zavodları və ət-süd kombinatları fəaliyyət göstərir. Adigey Respublikasının sənaye müəssisələrinin yarıya qədəri onun paytaxtı olan Maykop şəhərində cəmlənib. Maykop meşə sənaye kombinatı, mebel-kibrit, şərab üçün çəllək və digər məhsullar istehsal olunur. Bu şəhərdə ağac emal edən dəzgahlar, damkratlar və soba üçün prokatlar istehsal olunur. Şəhərdə 4 maşınqayırma zavodu, ət və süd kombinatı, konserv, şərab kombinatı və b. müəssisələr yerləşir.
Adıgey Respublikasının əhalisinin əsas məşğuliyyəti kənd təsərrüfatıdır. Əsasən düzənlik Kuban çayı boyunca və dağlıq hissədə yerləşir. 400 min ha, yəni bütün yararlı torpaqların yarısına qədərini əkin yerləri otlaqlar, örüşlər, üzümlüklər və bağlar tutur. Respublikada aşağıdakı kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal olunur: taxıl , şəkər çuğunduru, günəbaxan, tərəvəz, meyvə, giləmeyvə. Respublikada 100 min baş iribuynuzlu mal-qara, 100 min baş qoyun, keçi, xeyli quş və donuz var. Çoxlu heyvandarlıq məhsulları istehsal olunur. Quşçuluq, donuzçuluq inkişaf etdirilib.
Adıge RF-nin subyektləri arasında üzüm şərabı (6-cı yer), emallıq ağac-oduncaq (7-ci yer), karton (9-cu yer), şəkər tozu (15-ci yer), tərəvəz şirələri və meyvə-tərəvəz konservi istehsalında seçilir. Respublikanın ümumi məhsulunda ticarət və kommersiya fəaliyyəti 14,5%, kənd təsərrüfatı 14,1%, sənaye 13,5%, tikinti 9,6%, nəqliyyat 2,7% paya malikdir (2002). İqtisadi cəhətdən fəal əhalinin (200 min nəfər) 16,9%-i sənaye sahələrində, 20,3%-i kənd təsərrüfatında çalışır. İşsizlik səviyyəsi 13,5% – RF üzrə orta səviyyədən 1,7 dəfə yüksək, ayda adambaşına düşən pul gəliri isə 45% azdır.
Yeyinti, taxta-şalban, ağac emalı və sellüloz-kağız, maşınqayırma və metal emalı, tikinti materialları sənayesi aparıcı sahələrdir. Respublikaya gətirilən məhsullar içərisində qənnadı istehsalı üçün xammal, makaron və tütün məmulatları, gübrə və zəhərli kimyəvi maddələr əsas yer tutur. Adıgenin kənd təsərrüfatında bitkiçilik məhsulları üstünlük təşkil edir. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının 80%-i (3,3 min km2-dən çox) şumlanır (yarıdan çoxunda dənli bitkilər). Taxıl (332,7 min t), texniki (raps, günəbaxan, şəkər çuğunduru, tütün) və yemlik bitkilər yetişdirilir; üzümçülük, meyvəçilik inkişaf etmişdir. Otlaq heyvandarlığı (63,4 min baş iribuynuzlu qaramal) ət-süd yönümlüdür; donuz (36,2 min baş) qoyun və keçi (22,2 min baş), at, quş saxlanılır; həmçinin arıçılıq inkişaf etdirilir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı: süd 102,4 min t, kəsilmiş mal-qara və quş əti 15,1 min t, yumurta 50,6 mln. ədəd (2002).
Bərkörtüklü avtomobil yollarının uzunluğu 1,5 min km, ərazisindəki dəmiryolunun uzunluğu 148 km-dir. Maykop dəmiryol magistralları qovşağıdır. Maykop–UstLabinsk, Maykop–Tuapse, Maykop–Armavir qaz kəmərləri; Maykopda aeroport fəaliyyət göstərir.
Əhali
Respublika əhalisinin ümumi sayı 447, 0 mindir (2002). Ümumi əhalinin 53,7%-i şəhərlərdə yaşayır, sıxlıq isə hər km2-də 58,5 nəfərdir. Əsas şəhərləri Maykop (paytaxtı) və Adıgeyskdir. O cümlədən 5 şəhər tipli qəsəbə mövcuddur. Rəsmi dil rus və adıgeydir. Adıgedə 80-dən çox millət yaşayır. Respublikda adıgeylər 108,1 min (2002), ruslar (64,5%), ukraynalılar (2%), kürdlər (0,9%), tatarlar (0,6%) beloruslar, tatarlar və s. xalqlar yaşayırlar. Adıgeylər qeyd etdiyimiz kimi Qafqaz ailəsinin abxaz-adıgey dil qrupuna aid olan adıgey dilində danışırlar. Dindarları müsəlman və xristiandır.
Milli tərkib
| Siyahıya almanın ili | 1979 | 2002 | 2010 |
|---|---|---|---|
| Bütün əhali | 404 390 | ▲ 447 109 | ▼ 439 996 |
| Milliyyəti göstərmiş şəxslər | 404 390 (100 %) | ▲ 445 306 (100 %) | ▼ 425 386 (100 %) |
| Ruslar | 285 626 (70,6 %) | ▲ 288 280 (64,7 %) | ▼ 270 714 (63,6 %) |
| Adıgeylər | 86 561 (21,4 %) | ▲ 108 757 (24,4 %) | ▲ 109 699 (25,8 %) |
| Ermənilər | 6 359 (1,6 %) | ▲ 15 268 (3,4 %) | ▲ 15 561 (3,7 %) |
| Ukraynalılar | 12 078 (3,0 %) | ▼ 9 091 (2,0 %) | ▼ 5 856 (1,4 %) |
| Kürdlər | 2 (0,0 %) | ▲ 3 631 (0,8 %) | ▲ 4 528 (1,1 %) |
| Tatarlar | 2 415 (0,6 %) | ▲ 2 904 (0,7 %) | ▼ 2 571 (0,6 %) |
| Qaraçılar | 1 109 (0,3 %) | ▲ 1 844 (0,4 %) | ▲ 2 364 (0,6 %) |
| Azərbaycanlılar | 274 (0,1 %) | ▲ 1 399 (0,3 %) | ▲ 1 758 (0,4 %) |
| Yunanlar | 1 021 (0,3 %) | ▲ 1 726 (0,4 %) | ▼ 1 385 (0,3 %) |
| Beloruslar | 2 244 (0,6 %) | ▼ 1 934 (0,4 %) | ▼ 1 253 (0,3 %) |
| Başqa milliyyətlər | 6 701 (1,7 %) | ▲ 10 472 (2,4 %) | ▼ 9 697 (2,3 %) |
| Milliyyəti göstərməmişlər | 0 | ▲ 1 803 | ▲ 14 610 |
Səhiyyə
Adıgedə 250-yə qədər tibb müəssisəsi (o cümlədən 4663 çarpayısı olan 21 xəstəxana), 1600-dən artıq həkim, 4600-ə yaxın orta tibb işçisi olmuşdur (2002). 2001-ci ildə ümumi xəstələnmə göstəricisi əhalinin hər 1000 nəfərinə görə 962,1 olmuşdur (tənəffüs orqanları xəstəlikləri 15,7%, qan dövranı xəstəlikləri 13,5%, göz xəstəlikləri 8,6%). Ölümün əsas səbəbləri – qan dövranı sistemi xəstəlikləri (62,3%), travmalar, bədbəxt hadisələr və zəhərlənmələr (11,7%), şişlərdir (11,5%) (2002). 2001-ci ildə səhiyyəyə qoyulan xərc 128 mln. 700 min rubl təşkil etmişdir.
Təbiəti
Respublikanın şimal hissəsi zəif dalğavarı Kubanboyu maili düzənliyindən, cənub hissəsi Böyük Qafqazın dağətəyi (hünd. 300 m-ə qədər) və yamac (ən hünd. nöqtəsi 3238 m, Çuquş d.) hissələrindən ibarətdir. Neft, qaz, müxtəlif tikinti materialları və fosforit yataqları, həmçinin Masesta tipli müalicəvi mineral su bulaqları var. İqlimi mülayim kontinental, isti və rütubətlidir. Orta temperatur yanvarda –2,4˚C, iyulda 22,2˚C-dir. İllik yağıntı təqribən 700 mm. İlin 180 günü şaxtasız olur.
Çayları (Laba, Belaya, Çoxrak, Pşiş, Psekups və s.) Kuban çayı hövzəsinə aiddir. Kuban çayında axını nizamlamaq məqsədilə Krasnodar, Tşik, Şapsuq və Oktyabr su anbarları yaradılmışdır. Bəzi çayların aşağı axınları ciyilliklərdir. Respublikanın ərazisinin xeyli hissəsini qaratorpaqlar təşkil edir; şabalıdı və dağ-meşə torpaqları da var. Dağətəyi sahələr sənaye əhəmiyyətli enliyarpaqlı meşəliklərdir (ərazinin təqribən 40%-i); palıd, fıstıq, vələs, ağcaqayın, göyrüş, şam, yabanı meyvə ağacları və s. bitir. Yuxarı qalxdıqca bunlar ağ şam, şam və küknar ağaclarından ibarət iynəyarpaqlı meşələrlə əvəz olunur. Yüksək dağlıqda subalp çəmənləridir. Heyvanları: qonur ayı, vaşaq, qaban, cüyür, tülkü, safsar, dovşan, gəmiricilər və s. Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmiş Qafqaz qoruğunun dağlıq hissəsi Adıge Respublikası ərazisindədir.
Turizm və rekreasiya
“Qafqaz” dağ sanatoriyası, 1600 m yüksəklikdə yerləşən dağ-xizək, deltaplaner və s. yarışlarının keçirildiyi “Laqo-Naki” turist bazası; Böyük Aziş və Göl mağaraları, Xacoxkanyonu və Qranit dərəsi əsas turizm obyektləridir.
Ədəbiyyat
Adıgelərin xalq poeziyası (nart dastanları, qəhrəmanlıq, əmək və mərasim nəğmələri) zəngindir. 19-cu əsrin ortalarında Adıge dilində maarifləndirmə səciyyəli mətnlər meydana gəlmişdir (Ş.B.Noqmov, Umar Bersey, P.Tambiyev). Adıge dilində peşəkar ədəbiyyat 1920-ci illərdə meydana gəlmişdir. Banisi xalq şairi S.A.Teuçej (1855–1940) olmuşdur. Şairlərdən Ə.Xatkov (1901–37), H.Andruxayev (1921–41), M.Paranuk (1912–70), yazıçılardan T.M.Keraşev (1902–88), D.Kostanov (d.1912), Ə.Yevtıx (d.1915), Y.Tlüsten (d.1913) və b. Adıge ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindəndir. 20-ci əsrin 2-ci yarısından ədəbiyyatşünaslıq (A.Sxalyaxo, K.Q.Şazzo, U.M.Paneş, T.N.Çamokov və b.) inkişaf etmişdir.
Təsviri sənət və memarlıq
Çoxlu dolmenlər, Maykop kurqanından tapılmış qızıl və gümüş qablar, və s. Tunc dövrünə (e.ə. 4-cü əsrin sonu) şamil edilir. Kurqanlardan və yaşayış yerlərindən tapılmış məişət əşyaları e.ə. 4–3-cü minilliyə, skif–meot zərgərlik məmulatları (heyvani üslubda) isə 7–5-ci əsrlərə aiddir. Qızılı tikmələr, keçə xalçalar, daş, ağac üzərində bədii oyma qədimdən geniş yayılmışdır. 20-ci əsrdə peşəkar təsviri sənət (K.K.Sidaşenko, İ.V.Sokolov, V.M.Mexeda), 70-ci illərdən isə qrafika növü (Y.Q.Kiriçenko, F.N.Petuvaş, T.M. Kat, M.Q.Tuquz) inkişaf etmişdir. Maykopda çoxmərtəbəli evlər və ictimai binalar, kinoteatrlar tikilmiş, “Dostluq” monumenti (tunc, 1968, heykəltəraşlar M.Q. və O.M.Manizer) və s. qoyulmuşdur.
Musiqi
Folklordan qaynaqlanan ilk peşəkar musiqi nümunələri 19-cu əsrdə yaranmış və yazıya (A.A.Alyabyev, M.A.Balakirev, S.İ.Taneyev) alınmışdır. Əsas yeri müxtəlif xarakterli və məzmunlu mahnılar, rəqs musiqisi tutur. Kamıl (nəfəs aləti), şiçepşin (kamanlı alət), pxaçiç (zərb aləti) əsas musiqi alətləridir. 19-cu əsrdən qarmon geniş yayılmışdır. Peşəkar musiqi 20-ci əsrdə təşəkkül tapmışdır. Bəstəkarlar: U.Txabisimov, A.Nexay, A.Qotov, M.Xurov, K.Tuko və b. Maykopda respublika filarmoniyası (1971-ci ildə yaradılmışdır), filarmoniyanın simfonik orkestri (1993), Dövlət rus xalq çalğı alətləri orkestri (1993), Maykop bələdiyyə nəfəsli orkestri (1976), Adige Bəstəkarlar İttifaqı (1992) fəaliyyət göstərir. “Şimalı Qafqaz musiqi baharı”, “Qafqaza sülh” (Maykop); Adıge musiqisi festivalları (2000, 2003, Maykop) keçirilir.
Teatr
Adıge teatr sənəti 20-ci əsrin əvvəlində təşəkkül tapmışdır. 1933-cü ildə Krasnodarda Adıge teatr texnikumunun açılışı ilə peşəkar teatrın təməli qoyulmuşdur. 1936-cı ildə Dövlət Teatr Sənəti İnstitunda ilk Adıge Studiyası (L.M. Leonidov və M. M. Tarxanovun rəhbərliyi ilə) açılmışdır. 1936-cı ildə Maykopda rus dram teatrı, 1937-ci ildə Adıge teatrı təşkil edilmişdir. 1941-ci ildə hər iki truppa A.S. Puşkin adına vilayət dram teatrında birləşdirilmişdir. Teatr bir il fəaliyyət göstərdi: rus truppası (1943), Adıge truppası (1957) yenidən fəaliyyətə başlamışdır. 2000-ci ildə iki müstəqil kollektiv yarandı: Adıge Dram Teatrı, və A.S. Puşkin adına Rus Dram Teatrı. Müharibədən sonrakı illərdə Adıge teatrının təşəkkül tapmasında rejissor M.S.Axedcakovun böyük rolu olmuşdur. Maykopda “Nalmes” (1936) və Dövlət akademik rəqs ansamblları fəaliyyət göstərir.
Təhsil və mədəni-maarif müəssisələri
Adıgedə 124 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi (12,7 min uşaq), 188 ümumtəhsil məktəbi, o cümlədən 39 ibtidai məktəb (68,2 mindən çox şagird); zəif inkişaf etmiş uşaqlar üçün 112 sinif var (2004). 8 axşam məktəbində 2 minə qədər şagird oxuyur. Məktəbdənkənar təhsil müəssisələrinə (8 uşaq yaradıcılıq və estetik tərbiyə mərkəzi, 2 texniki yaradıcılıq mərkəzi, 3 uşaq-gənclər turizm mərkəzi, ekoloji tərbiyə mərkəzi, 10 uşaq-gənclər idman mərkəzi (9 min uşaq; məktəbyaşlı uşaqların 13,9%-i) cəlb edilmişdir. 12 ibtidai peşə təhsili (14 mindən çox şagird), 6 orta peşə təhsili müəssisəsi, Respublika İxtisasartırma İnstitutu, 2 ali məktəb: Adıge Dövlət Universiteti (1993-cü ildə Pedaqoji İnstitutun bazasında yaradılmışdır; 6,7 min tələbə) və Maykop Dövlət Texnologiya Universiteti (1993), Maykop incəsənət məktəbi, RF-nin dövlət ali məktəblərinin 6 filialı, 159 klub-müəssisə, 150 kütləvi kitabxana, 28 muzey, həmçinin Milli Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.
Kütləvi informasiya vasitələri
Respublikada 20-dən artıq qəzet çıxır. “Adıqe Mak” (“Adıgenin səsi”) iri qəzetdir. Dövlət teleradio verilişləri proqramları adıge və rus dillərində yayımlanır. Maykopda iki bələdiyyə televiziyası fəaliyyət göstərir.
Şəhərləri
- Maykop
- Xoytunay
- Xapsk
- Adıgey
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Official website of the Republic of Adygea 2011-05-15 at the Wayback Machine
- Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ театр 2017-10-11 at the Wayback Machine
- The Voice of Circassians(Adyghe Language) 2017-08-08 at the Wayback Machine
- Scenery
İstinadlar
- https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2021.xls.
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 89–91. ISBN .
- "reg=44 Ümumittifaq əhalinin siyahıya alınması 1979-cu il". 2019-10-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-04-27.
- "reg=30 Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2002-ci il". 2011-06-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-04-27.
- . 2013-07-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-27.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adige Respublikasi rus Respublika Adygeya adiq Adyge Respublik Rusiya Federasiyasinin Krasnodar diyari erazisinde respublika Simali Qafqazda Kuban ve Laba caylarinin sol sahillerindedir Cenub federal dairesine daxildir Sahesi 7 600 km dir Ehalisi 447 000 neferdir Onlarin 120 000 neferi adigeylerdir Paytaxti Maykop seheridir Yeddi rayonu iki seheri Maykop ve Adigeysk bes seher tipli qesebesi var Respublikada neft ve qaz cixarilir Iqtisadiyyatinda neft ve qaz ustunluk teskil edir Adige RespublikasiAdyge RespublikBayraq Gerb d 45 sm e 40 s u Olke RusiyaInzibati merkez MaykopMurad KumpilovTarixi ve cografiyasiYaradilib 1991Sahesi 7 600 km Saat qursagi Moskva vaxti d EhalisiEhalisi 463 167 nef 1 yanvar 2021 Reqemsal identifikatorlarISO kodu RU ADTelefon kodu 877Avtomobil nomresi 1Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllarDovlet qurulusuDovlet hakimiyyeti orqanlari sistemi Adige Respublikasinin Konstitusiyasi 1995 ile mueyyenlesir Dovlet hakimiyyetini respublikanin prezidenti respublikanin Dovlet surasi Xase parlamenti hokumeti Nazirler kabinesi ve respublika Konstitusiyasina uygun olaraq formalasan diger dovlet hakimiyyet orqanlari heyata kecirir Dovletin ve icraedici hakimiyyetin bascisi Adigenin ali vezifeli sexsi olan prezidentdir ona RF Prezidentinin teqdimatina esasen Dovlet surasi selahiyyet verir Dovlet surasi respublikanin ali qanunverici temsil edici orqanidir ve ehali terefinden 5 il muddetine secilir O iki palatadan numayendeler surasindan respublikanin inzibati erazi vahidlerinin maraqlarini temsil eden ucmandatli secki daireleri uzre her seher ve rayondan 3 numayende olmaqla 27 deputat ve Respublika Surasindan birmandatli secki dairelerinden secilen 27 deputat ibaretdir Nazirler kabinesi kabinenin isine rehberliyi heyata keciren prezident terefinden formalasdirilir Prezident Bas naziri Dovlet surasinin raziligi ile teyin edir Tarixi melumatAdige erazisinde ilk insan izleri Erken Paleolit dovrune aiddir E e 1 ci minilliyin ortalarina aid yazili abidelerde adiqlarin ecdadlari meotlar sindler kerketler ve s adlarla melumdur Hunlarin ardinca 4 9 cu esrlerde Simali Qafqaz avarlarin Bizansin bulqarlarin ve xezerlerin hucumlarina meruz qalmisdi 6 ci esrin sonlarindan 630 cu iledek Adigeya Goyturk xaqanliginin nezareti altinda olmusdur Adigeya Dneprboyu slavyanlar Qafqaz xalqlari ve Yaxin Serq olkeleri ile ticaret aparirdi 13 cu esrin 2 ci yarisindan 15 ci esrin 1 ci yarisinadek Qara deniz sahillerinde yerlesen Genuya seher koloniyalari Adigeyanin tarixi medeni inkisafinda ve ticaretinde muhum rolu olmusdur Esasen corek meyve kuru mis mum xez ve qul ixrac olunur duz parca silah ve bezek esyalari idxal edilirdi 13 cu esrde Adigeya Qizil Ordaya tabe oldu 16 18 ci esrlerde Osmanli imperiyasi ve Krim xanliginin Adigeya ile muharibeleri neticesinde burada islam dini yayilmaga baslamisdi 16 ci esrde Adigeya Rusiyanin himayesine sigindi 19 cu esrin 60 ci illerinde adigelerin kutlevi suretde Osmanli imperiyasina kocurulmesi neticesinde Adigede onlarin ancaq 5 i qaldi 1888 ci il martin 21 de III Aleksandr Kuban ve Tersk vilayetleri ve Cernomorsk quberniyasinda idareciliyin tesisi haqqinda yeni esasname imzaladi Esasnameye gore inzibati erazi vahidlerinde mulki idareler legv edilerek herbi kazak idareciliyi yaradildi 1918 ci ilin yanvarinda Adigede Sovet hakimiyyeti quruldu Hemin ilin mayinda Kuban Qara deniz Sovet respublikasina daxil oldu 1918 ci ilin payizinda agqvardiyacilar Kuban ve Adigeni ele kecirdiler 1920 ci ilin martinda Adigede Sovet hakimiyyeti berpa olundu 1922 ci il 27 iyulda Cerkez Adige MV yaradildi 1922 ci il avqustun 24 den Adige Cerkez MV 1928 ci il avqustun 13 den ise Adige MV adlandirildi 1923 24 cu illerde Cenub Serq vilayeti 1924 34 cu illerde Simali Qafqaz olkesi 1934 37 ci illerde Azov Qara deniz olkesi 1937 91 ci illerde ise RF nin Krasnodar diyarina daxil idi Vilayetin merkezi evvelce Krasnodar 1936 ci ilden ise Maykopdur 1991 ci il iyunun 28 de Adigenin dovlet musteqilliyi haqda beyanat qebul edildi RSFSR in 1991 ci il 3 iyul qanununa esasen RSFSR terkibinde Adige SSR yaradildi 1992 ci il martin 24 de muasir adi qebul edildi CografiyaTebii serait ehalinin heyat fealiyyeti istiraheti elece de kend teserrufatinin inkisafi baximindan olduqca elverislidir Respublika erazisinde neft qaz tikinti materiallari mineral su menbeleri ve s ehtiyatlar movcuddur Respublikanin simal hissesi Kubansahili duzenlikde cenubu ise Boyuk Qafqazin yamaclarinda yerlesir Erazisi Kuban ve onun qolu olan Laba caylari ile simaldan ve simal serqden ehatelenir Iqlimi mulayim kontinentaldir Respublikanin simali mulayim isti ve rutubetlidir Yanvarin orta temperaturu 2 S iyulun orta temperaturu ise 22 S dir Ilde 700 mm yaginti alir Butun caylar Kuban hovzesine aiddir Laba Belaya Coxrak ve s Bir nece su anbari yaradilib Erazi enliyarpaqli mese zonasinda yerlesir Torpaqlari esasen qaradir hemcinin sabalidi ve dag mese torpaqlari da yayilib Meseler erazinin 40 ni ehate edir ve esasen dagliq hissede yerlesir Kuban vadisinde kicik palid soyud ve agcaqayin meseleri yayilib Yuksekliklere getdikce iyneyarpaqli meselere de rast gelinir IqtisadiyyatiRusiya Bankinin Xatire sikkesinin nominal deyeri 10 rubldur 2009 Adige RF nin Simali Qafqaz iqtisadi rayonu terkibindedir Senaye mehsullarinin hecmi deyerine gore kend teserrufati mehsullarinin hecmini 1 2 defe usteleyir Adigey Respublikasinin erazisinde bir cox faydali qazinti yataqlari askar edilmisdir Butun senayesi demek olar ki Maykopda cemlesmisdir Adigenin enerji ehtiyatlari telebatinin 50 den azini temin edir Maykop rayonunda neft qaz yataqlari mineral bulaqlar yayilmisdir Adigey Respublikasi aqrar senaye olkesidir Burada muxtelif dag meden mese senayesi yeyinti ve yungul senaye esasen yerli faydali qazintilar mese materiallari ve kend teserrufati mehsullari esasinda yaradilmisdir Adigey ve Maykop iri seherleridir Meyve terevez konserv zavodlari ve et sud kombinatlari fealiyyet gosterir Adigey Respublikasinin senaye muessiselerinin yariya qederi onun paytaxti olan Maykop seherinde cemlenib Maykop mese senaye kombinati mebel kibrit serab ucun cellek ve diger mehsullar istehsal olunur Bu seherde agac emal eden dezgahlar damkratlar ve soba ucun prokatlar istehsal olunur Seherde 4 masinqayirma zavodu et ve sud kombinati konserv serab kombinati ve b muessiseler yerlesir Adigey Respublikasinin ehalisinin esas mesguliyyeti kend teserrufatidir Esasen duzenlik Kuban cayi boyunca ve dagliq hissede yerlesir 400 min ha yeni butun yararli torpaqlarin yarisina qederini ekin yerleri otlaqlar orusler uzumlukler ve baglar tutur Respublikada asagidaki kend teserrufati mehsullari istehsal olunur taxil seker cugunduru gunebaxan terevez meyve gilemeyve Respublikada 100 min bas iribuynuzlu mal qara 100 min bas qoyun keci xeyli qus ve donuz var Coxlu heyvandarliq mehsullari istehsal olunur Qusculuq donuzculuq inkisaf etdirilib Adige RF nin subyektleri arasinda uzum serabi 6 ci yer emalliq agac oduncaq 7 ci yer karton 9 cu yer seker tozu 15 ci yer terevez sireleri ve meyve terevez konservi istehsalinda secilir Respublikanin umumi mehsulunda ticaret ve kommersiya fealiyyeti 14 5 kend teserrufati 14 1 senaye 13 5 tikinti 9 6 neqliyyat 2 7 paya malikdir 2002 Iqtisadi cehetden feal ehalinin 200 min nefer 16 9 i senaye sahelerinde 20 3 i kend teserrufatinda calisir Issizlik seviyyesi 13 5 RF uzre orta seviyyeden 1 7 defe yuksek ayda adambasina dusen pul geliri ise 45 azdir Yeyinti taxta salban agac emali ve selluloz kagiz masinqayirma ve metal emali tikinti materiallari senayesi aparici sahelerdir Respublikaya getirilen mehsullar icerisinde qennadi istehsali ucun xammal makaron ve tutun memulatlari gubre ve zeherli kimyevi maddeler esas yer tutur Adigenin kend teserrufatinda bitkicilik mehsullari ustunluk teskil edir Kend teserrufati torpaqlarinin 80 i 3 3 min km2 den cox sumlanir yaridan coxunda denli bitkiler Taxil 332 7 min t texniki raps gunebaxan seker cugunduru tutun ve yemlik bitkiler yetisdirilir uzumculuk meyvecilik inkisaf etmisdir Otlaq heyvandarligi 63 4 min bas iribuynuzlu qaramal et sud yonumludur donuz 36 2 min bas qoyun ve keci 22 2 min bas at qus saxlanilir hemcinin ariciliq inkisaf etdirilir Kend teserrufati mehsullari istehsali sud 102 4 min t kesilmis mal qara ve qus eti 15 1 min t yumurta 50 6 mln eded 2002 Berkortuklu avtomobil yollarinin uzunlugu 1 5 min km erazisindeki demiryolunun uzunlugu 148 km dir Maykop demiryol magistrallari qovsagidir Maykop UstLabinsk Maykop Tuapse Maykop Armavir qaz kemerleri Maykopda aeroport fealiyyet gosterir EhaliRespublika ehalisinin umumi sayi 447 0 mindir 2002 Umumi ehalinin 53 7 i seherlerde yasayir sixliq ise her km2 de 58 5 neferdir Esas seherleri Maykop paytaxti ve Adigeyskdir O cumleden 5 seher tipli qesebe movcuddur Resmi dil rus ve adigeydir Adigede 80 den cox millet yasayir Respublikda adigeyler 108 1 min 2002 ruslar 64 5 ukraynalilar 2 kurdler 0 9 tatarlar 0 6 beloruslar tatarlar ve s xalqlar yasayirlar Adigeyler qeyd etdiyimiz kimi Qafqaz ailesinin abxaz adigey dil qrupuna aid olan adigey dilinde danisirlar Dindarlari muselman ve xristiandir Milli terkib Siyahiya almanin ili 1979 2002 2010Butun ehali 404 390 447 109 439 996Milliyyeti gostermis sexsler 404 390 100 445 306 100 425 386 100 Ruslar 285 626 70 6 288 280 64 7 270 714 63 6 Adigeyler 86 561 21 4 108 757 24 4 109 699 25 8 Ermeniler 6 359 1 6 15 268 3 4 15 561 3 7 Ukraynalilar 12 078 3 0 9 091 2 0 5 856 1 4 Kurdler 2 0 0 3 631 0 8 4 528 1 1 Tatarlar 2 415 0 6 2 904 0 7 2 571 0 6 Qaracilar 1 109 0 3 1 844 0 4 2 364 0 6 Azerbaycanlilar 274 0 1 1 399 0 3 1 758 0 4 Yunanlar 1 021 0 3 1 726 0 4 1 385 0 3 Beloruslar 2 244 0 6 1 934 0 4 1 253 0 3 Basqa milliyyetler 6 701 1 7 10 472 2 4 9 697 2 3 Milliyyeti gostermemisler 0 1 803 14 610SehiyyeAdigede 250 ye qeder tibb muessisesi o cumleden 4663 carpayisi olan 21 xestexana 1600 den artiq hekim 4600 e yaxin orta tibb iscisi olmusdur 2002 2001 ci ilde umumi xestelenme gostericisi ehalinin her 1000 neferine gore 962 1 olmusdur teneffus orqanlari xestelikleri 15 7 qan dovrani xestelikleri 13 5 goz xestelikleri 8 6 Olumun esas sebebleri qan dovrani sistemi xestelikleri 62 3 travmalar bedbext hadiseler ve zeherlenmeler 11 7 sislerdir 11 5 2002 2001 ci ilde sehiyyeye qoyulan xerc 128 mln 700 min rubl teskil etmisdir TebietiRespublikanin cenub qerbinde Lago Naki yaylasi Respublikanin simal hissesi zeif dalgavari Kubanboyu maili duzenliyinden cenub hissesi Boyuk Qafqazin dageteyi hund 300 m e qeder ve yamac en hund noqtesi 3238 m Cuqus d hisselerinden ibaretdir Neft qaz muxtelif tikinti materiallari ve fosforit yataqlari hemcinin Masesta tipli mualicevi mineral su bulaqlari var Iqlimi mulayim kontinental isti ve rutubetlidir Orta temperatur yanvarda 2 4 C iyulda 22 2 C dir Illik yaginti teqriben 700 mm Ilin 180 gunu saxtasiz olur Caylari Laba Belaya Coxrak Psis Psekups ve s Kuban cayi hovzesine aiddir Kuban cayinda axini nizamlamaq meqsedile Krasnodar Tsik Sapsuq ve Oktyabr su anbarlari yaradilmisdir Bezi caylarin asagi axinlari ciyilliklerdir Respublikanin erazisinin xeyli hissesini qaratorpaqlar teskil edir sabalidi ve dag mese torpaqlari da var Dageteyi saheler senaye ehemiyyetli enliyarpaqli meseliklerdir erazinin teqriben 40 i palid fistiq veles agcaqayin goyrus sam yabani meyve agaclari ve s bitir Yuxari qalxdiqca bunlar ag sam sam ve kuknar agaclarindan ibaret iyneyarpaqli meselerle evez olunur Yuksek dagliqda subalp cemenleridir Heyvanlari qonur ayi vasaq qaban cuyur tulku safsar dovsan gemiriciler ve s Umumdunya irsi siyahisina daxil edilmis Qafqaz qorugunun dagliq hissesi Adige Respublikasi erazisindedir Turizm ve rekreasiyaMaykopda mescid Qafqaz dag sanatoriyasi 1600 m yukseklikde yerlesen dag xizek deltaplaner ve s yarislarinin kecirildiyi Laqo Naki turist bazasi Boyuk Azis ve Gol magaralari Xacoxkanyonu ve Qranit deresi esas turizm obyektleridir EdebiyyatAdigelerin xalq poeziyasi nart dastanlari qehremanliq emek ve merasim negmeleri zengindir 19 cu esrin ortalarinda Adige dilinde maariflendirme seciyyeli metnler meydana gelmisdir S B Noqmov Umar Bersey P Tambiyev Adige dilinde pesekar edebiyyat 1920 ci illerde meydana gelmisdir Banisi xalq sairi S A Teucej 1855 1940 olmusdur Sairlerden E Xatkov 1901 37 H Andruxayev 1921 41 M Paranuk 1912 70 yazicilardan T M Kerasev 1902 88 D Kostanov d 1912 E Yevtix d 1915 Y Tlusten d 1913 ve b Adige edebiyyatinin gorkemli numayendelerindendir 20 ci esrin 2 ci yarisindan edebiyyatsunasliq A Sxalyaxo K Q Sazzo U M Panes T N Camokov ve b inkisaf etmisdir Tesviri senet ve memarliqCoxlu dolmenler Maykop kurqanindan tapilmis qizil ve gumus qablar ve s Tunc dovrune e e 4 cu esrin sonu samil edilir Kurqanlardan ve yasayis yerlerinden tapilmis meiset esyalari e e 4 3 cu minilliye skif meot zergerlik memulatlari heyvani uslubda ise 7 5 ci esrlere aiddir Qizili tikmeler kece xalcalar das agac uzerinde bedii oyma qedimden genis yayilmisdir 20 ci esrde pesekar tesviri senet K K Sidasenko I V Sokolov V M Mexeda 70 ci illerden ise qrafika novu Y Q Kiricenko F N Petuvas T M Kat M Q Tuquz inkisaf etmisdir Maykopda coxmertebeli evler ve ictimai binalar kinoteatrlar tikilmis Dostluq monumenti tunc 1968 heykelteraslar M Q ve O M Manizer ve s qoyulmusdur MusiqiFolklordan qaynaqlanan ilk pesekar musiqi numuneleri 19 cu esrde yaranmis ve yaziya A A Alyabyev M A Balakirev S I Taneyev alinmisdir Esas yeri muxtelif xarakterli ve mezmunlu mahnilar reqs musiqisi tutur Kamil nefes aleti sicepsin kamanli alet pxacic zerb aleti esas musiqi aletleridir 19 cu esrden qarmon genis yayilmisdir Pesekar musiqi 20 ci esrde tesekkul tapmisdir Bestekarlar U Txabisimov A Nexay A Qotov M Xurov K Tuko ve b Maykopda respublika filarmoniyasi 1971 ci ilde yaradilmisdir filarmoniyanin simfonik orkestri 1993 Dovlet rus xalq calgi aletleri orkestri 1993 Maykop belediyye nefesli orkestri 1976 Adige Bestekarlar Ittifaqi 1992 fealiyyet gosterir Simali Qafqaz musiqi bahari Qafqaza sulh Maykop Adige musiqisi festivallari 2000 2003 Maykop kecirilir TeatrAdige teatr seneti 20 ci esrin evvelinde tesekkul tapmisdir 1933 cu ilde Krasnodarda Adige teatr texnikumunun acilisi ile pesekar teatrin temeli qoyulmusdur 1936 ci ilde Dovlet Teatr Seneti Institunda ilk Adige Studiyasi L M Leonidov ve M M Tarxanovun rehberliyi ile acilmisdir 1936 ci ilde Maykopda rus dram teatri 1937 ci ilde Adige teatri teskil edilmisdir 1941 ci ilde her iki truppa A S Puskin adina vilayet dram teatrinda birlesdirilmisdir Teatr bir il fealiyyet gosterdi rus truppasi 1943 Adige truppasi 1957 yeniden fealiyyete baslamisdir 2000 ci ilde iki musteqil kollektiv yarandi Adige Dram Teatri ve A S Puskin adina Rus Dram Teatri Muharibeden sonraki illerde Adige teatrinin tesekkul tapmasinda rejissor M S Axedcakovun boyuk rolu olmusdur Maykopda Nalmes 1936 ve Dovlet akademik reqs ansambllari fealiyyet gosterir Tehsil ve medeni maarif muessiseleriAdigede 124 mektebeqeder tehsil muessisesi 12 7 min usaq 188 umumtehsil mektebi o cumleden 39 ibtidai mekteb 68 2 minden cox sagird zeif inkisaf etmis usaqlar ucun 112 sinif var 2004 8 axsam mektebinde 2 mine qeder sagird oxuyur Mektebdenkenar tehsil muessiselerine 8 usaq yaradiciliq ve estetik terbiye merkezi 2 texniki yaradiciliq merkezi 3 usaq gencler turizm merkezi ekoloji terbiye merkezi 10 usaq gencler idman merkezi 9 min usaq mektebyasli usaqlarin 13 9 i celb edilmisdir 12 ibtidai pese tehsili 14 minden cox sagird 6 orta pese tehsili muessisesi Respublika Ixtisasartirma Institutu 2 ali mekteb Adige Dovlet Universiteti 1993 cu ilde Pedaqoji Institutun bazasinda yaradilmisdir 6 7 min telebe ve Maykop Dovlet Texnologiya Universiteti 1993 Maykop incesenet mektebi RF nin dovlet ali mekteblerinin 6 filiali 159 klub muessise 150 kutlevi kitabxana 28 muzey hemcinin Milli Medeniyyet Merkezi fealiyyet gosterir Kutlevi informasiya vasiteleriRespublikada 20 den artiq qezet cixir Adiqe Mak Adigenin sesi iri qezetdir Dovlet teleradio verilisleri proqramlari adige ve rus dillerinde yayimlanir Maykopda iki belediyye televiziyasi fealiyyet gosterir SeherleriMaykop Xoytunay Xapsk AdigeyHemcinin baxAdige Dovlet Universiteti MaykopXarici kecidlerOfficial website of the Republic of Adygea 2011 05 15 at the Wayback Machine Adyge Respublikem i Lepk teatr 2017 10 11 at the Wayback Machine The Voice of Circassians Adyghe Language 2017 08 08 at the Wayback Machine SceneryVikianbarda Adige Respublikasi ile elaqeli mediafayllar var Istinadlarhttps www gks ru storage mediabank PrPopul2021 xls Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 89 91 ISBN 978 9952 441 02 4 reg 44 Umumittifaq ehalinin siyahiya alinmasi 1979 cu il 2019 10 27 tarixinde Istifade tarixi 2019 04 27 reg 30 Umumrusiya ehalinin siyahiya alinmasi 2002 ci il 2011 06 22 tarixinde Istifade tarixi 2019 04 27 2013 07 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 27