Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ağ yel - Azərbaycan ərazisində, yüksək temperatur və aşağı rütubəti ilə seçilən külək.
Ümumi məlumat
Ağ yellər mürəkkəb meteoroloji hadisədir və havanın aşağı nisbi rütubətinin (30%-dən az) , havanın yüksək temperaturunun ( 25 C-dən yuxarı) , küləyin böyük sürətinin (5 m/san-dən çox) birgə təsiri ilə xarakterizə olunur.Belə kompleks amillər yüksək buxarlanmaya səbəb olur ki, bu da bitkilərin su balansının pozulmasına gətirib çıxarır. Nəticədə kənd təsərrüfatı bitkilərinə öldürücü ziyan dəyir, məhsuldarlıqları aşağı düşür. Ağ yellər bitkiçiliyə mənfi təsir edən əsas amillərdəndir. Onların geniş şəkildə öyrənilməsinə keçən əsrin əvvəllərində başlanmış və sonrakı dövrlərdə inkişaf etdirilmişdir. Bu sahənin inkişafında kemiş SSRİ alimlərinin qatqısı çox mühüm rol oynayır. Ağ yel kimi təhlükəli hadisəyə qarşı mübarizə tədbirlərinin görülməsi üçün onların təsir gücünü və coğrafi arealını müəyyənləşdirmək lazımdır.
Azərbaycanda Kür-Araz ovalığı, Naxçıvan MR ərazisinin 1500 metr yüksəkliyi olan ərazilərdə, Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi ərazilərində müşahidə edilir. Bu hava axını ölkəmiz üçün yerli hava kütlələrindən biridir. Onlar əsən zaman temperature 35°-40 °C-yə qədər artır, hətta bəzi hallarda daha çox olur. Xarakterik olaraq nisbi rütubət 15-30%-ə qədər azalır. Onların sürəti 15–10 m/san olur. Fiqurovski Azərbacana qızmar və quru havaların Orta Asiya səhraları və tropiklərdən gəldiyini güman etmişdir. Xəzər dənizi üzərindən keçərkən qızmar səhralardan gələn bu hava axınları öz fiziki xassələrini o qədər də dəyişə bilmir.
Azərbaycanın qərb rayonlarında , Gəncə-Qazax düzündə ağ yelin əksi olan qara yel əsir. Onlar çox sürətli olduqda tozanaq qopur, hava qaralır, payızda və yazda torpaq yeni şumlanan zaman hava quraq keçərsə, torpağın məhsuldar qatını sovurur, külək eroziyasına, yəni defilyasiyaya səbəb olur. Dəniz hava axınının yalnız alt təbəqəsinin temperaturunu cəmi 3-4 °C azalda, rütubətini isə 10-20% artıra bilir.
Xüsusi ilə bitkiçiliyə böyük ziyan vurur. Ziyanı önləmək məqsədi ilə tarla qoruyucu meşələr salınır, xüsusi ilə hündürlüyü yüksək olan çinarlar əkilir. Ağ yelin davamlığı Kür-Araz ovalığında 30-45 gün, Naxçıvanın düzənlik və alçaqdağlıq zonasında 70-40 gün, respublikanın ortadağlıq zonasında 10 günə qədər, yüksək dağlıqda isə 5 günə qədər davam edir.
Ağ yellərin əmələ gəlməsinin coğrafi paylanması
Ağ yellərin müşahidə olunması tezliyi belə olan günlərin sayı, onların davamiyyəti və intensivliyi coğrafi məkanda əhəmiyyətli dəyişir və bunlar iqlim quraqlığının əhəmiyyətli göstəricilərindən biridir. Meşə zonalarında ilin isti dövründə (aprel-oktyabr) ağ yel müşahidə olunan günlərin çox illik orta qiyməti 1-2 gün, meşə-çöl zonasında 15-20 gün, çöl zonasında 30-60 gün, yarımsəhra zonasında isə 70-100 gün təşkil edir. Səhralarda bu rəqəm 250 günə qədər olur. Hər bir fiziki coğrafi zonada ağ yelli günlərin özünə məxsus illik gedişi seçilir. Məsələn meşə zonalarında ağ yelli günlərin maksimum sayı may ayında, minimum isə yay fəslində olur. Meşə-çöl zonasında isə illik isti dövründə bu hadisənin 2 maksimumu mövcuddur. I maksimum yaz fəslində, II isə yay fəslinin əvvəlində və ya ortasında. I II-dən çoxdur.
Azərbaycanda ağ yellər ilin isti dövründə düzənlik və dağətəyi ərazilərdə əsir. Respublikada ağ yel küləklərinin orta illik sürəti 5 m/san-dir. Bu göstərici Abşeron yarımadasının sahilyanı zonasında dəyişir və 6–8 m/san təşkil edir. Sürəti 15 m/san olan küləklərin baş verdiyi günlərin sayı 100-145 gün arasında dəyişir. Gəncə-Qazax vilayətində də güclü küləklər əsir. Qeyd edək ki, Azərbaycanın digər ərazilərində küləklərin inensivliyi daha zəifdir.
Ağ yellərin qiymətləndirilməsi meyarları
Bu hadisənin mürəkkəbliyi və çox formalığı ağ yellərin qiymətləndirilməsi üsullarının çox formalığına səbəb olmuşdur. Məsələn, rus alimi Kominski 1934-cü ildə ağ yeli belə xarakterizə etmişdir: “Ağ yel elə bir yeldir ki, bu vaxt nisbətən yüksək temperature fonunda heç bir müşahidə müddətində havanın nisbi rütubəti 50%-dən yuxarı qalxmır”.
Rus alim Feodorov 1935-ci ildə küləyin sürətindən aslı olmayaraq havanın orta nisbi rütubəti 60% -dən az və orta sutkalıq temperaturun 27,5 C-dən yuxarı olan az buludlu havanı aid etmişdir. Sofoterov 1937-ci ildə küləyin sürətindən aslı olmayaraq maksimum temperature 30 C və rütubət çatışmazlığının gündüz qiymətlərinin 24 hp olduğu günləri ağ yelli günlər hesab etmişdir.
Kulin hesab etmişdir ki, ağ yellərin meyarlarına saat 13:00 müddətində nisbi rütubətin 30%-dən az, küləyin sürətinin 5 m/san olduğu vaxt havanın temperaturun 25 C-dən çox olmasını aid etmək lazımdır. Qazaxıstan çox quraq rayonları üçün bəzi tədqiqatçılar nisbi rütubətin hüdudundan 20%-ə, temperature 25-30% C-yə, küləyin sürətini isə 3–5 m/san kimi istifadə olunmasını təklif etmişlər Onlardan fərqli olaraq Selyaninov ağ yellərə onun üçün xarakterik olan ən əsas prosesi, yəni quruducu üç kimi mümkün buxarlanma kimi baxmış və göstərmişdir ki, bu hadisə havanın temperaturun nisbi rütubətinin və küləyin sürətinin variasiyalarının müştəlif birgəliyindən yarana bilər. O buxarlandırıcı qurğuya görə sutkalıq buxarlanmanı 8 mm və daha artıq olması hallarını ağ yel kimi qəbul etmişdir.
Nəhayət uzun müddətdən sonar 1966-cı ildə rus alim Suberbillerin tədqiqatları göstərmişdir ki, bitkilərin ağ yellərdən zədələnməsinin səbəbi onun su təminatı ilə mümkün buxarlanma arasındakı uyğunsuzluqdur. Beləki ağ yel zamanı mümkün buxarlanma bitki üçün məqbul sayılan müəyyən həddi aşır. Bitki üçün ziyanlı oln bu hədd qeyri-sabitdir və bir sıra amillərdən aslı olaraq dəyişir və bitkilərin zədələnmə intensivliyi bu uyğunsuzluğun dərəcəsindən aslıdır. O bitkilərin zədələnməsi göstəricisi kimi evaparametrik əmsaldan istifadə edilmişdir.
Bu alim tərəfindən baxılan düstürün köməyi ilə dənli bitkilərin ağ yel tərəfindən zədələnməsi göstəriciləri hazırlanmışdır. Bunlarla bərabər o ağ yellərin aqrometeoroloji göstəricilərini müəyyənləşdirmiş və onları intensivliyinə görə zəif, orta, intensive və çox intensiv qradasiyalara ayırmış və yuxarıda adı çəkilən dərəcələrini qiymətləndirmişdir. Məsələn, çox intensive yellər bitkiləri vegetative hissəsini güclü zədələyə bilər. Bir neçə gün ardıcıl davam edən ağ yellər bitkilər üçün böyük təhlükə yaradır.
Ağ yellər vaxtı bitkilərin zədələnməsinin əsas səbəbi onların orqanizmdə su balansının pozulmasıdır. Beləki bu vaxt transpirasiya vasitəsi ilə rütubətin miqdarı azalır. Zədələnmələr özünü yarpaqların solmasında, saralmasında və qurumasında və xırda dən hissələrinin yaranmasında özünü büruzə verir. Bu hadisə dənli bitkilərə ən çox sünbülləmə və ya çiçəkləmə fazasında təsir edir. Bu onunla izah olunur ki baxılan inkişaf fazalarında ağ yel vaxtı yuxarıda yerləşmiş gənc yarpaqlar suyu və qia maddələrini daha tez mənimsəyir.
Ədəbiyyat
- Бихеле З.Н., Молдау Х.Ф., Росс Ю.К. Математическое моделирование транспирации и фотосинтеза растений при недостатке почвенной влаги. –Л.: Гидрометеоизмат,1980, -223 с
- Будаговский А.И. Испарение почвенных вод. Физика почвенных вод, М., Наука, 1981, с.13-96.
- Шульгин А.М. Агрометеорология и агроклиматалогия. – Л.: Гидрометеоиздат. -1978. -200 с.
- Səfərov S. Aqroiqlimşünaslıq. Bakı, Ziya, 2014. 352s
- Сафаров С.Г. Прикладное динамическое моделирование водно теплового режима системы почво-растение-атмосфера. Баку, Элм, 1999, 230с
İstinadlar
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 151. ISBN .
- "Ağ yel". 2018-08-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-30.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ag yel Azerbaycan erazisinde yuksek temperatur ve asagi rutubeti ile secilen kulek Umumi melumatAg yeller murekkeb meteoroloji hadisedir ve havanin asagi nisbi rutubetinin 30 den az havanin yuksek temperaturunun 25 C den yuxari kuleyin boyuk suretinin 5 m san den cox birge tesiri ile xarakterize olunur Bele kompleks amiller yuksek buxarlanmaya sebeb olur ki bu da bitkilerin su balansinin pozulmasina getirib cixarir Neticede kend teserrufati bitkilerine oldurucu ziyan deyir mehsuldarliqlari asagi dusur Ag yeller bitkiciliye menfi tesir eden esas amillerdendir Onlarin genis sekilde oyrenilmesine kecen esrin evvellerinde baslanmis ve sonraki dovrlerde inkisaf etdirilmisdir Bu sahenin inkisafinda kemis SSRI alimlerinin qatqisi cox muhum rol oynayir Ag yel kimi tehlukeli hadiseye qarsi mubarize tedbirlerinin gorulmesi ucun onlarin tesir gucunu ve cografi arealini mueyyenlesdirmek lazimdir Azerbaycanda Kur Araz ovaligi Naxcivan MR erazisinin 1500 metr yuksekliyi olan erazilerde Boyuk ve Kicik Qafqazin dageteyi erazilerinde musahide edilir Bu hava axini olkemiz ucun yerli hava kutlelerinden biridir Onlar esen zaman temperature 35 40 C ye qeder artir hetta bezi hallarda daha cox olur Xarakterik olaraq nisbi rutubet 15 30 e qeder azalir Onlarin sureti 15 10 m san olur Fiqurovski Azerbacana qizmar ve quru havalarin Orta Asiya sehralari ve tropiklerden geldiyini guman etmisdir Xezer denizi uzerinden kecerken qizmar sehralardan gelen bu hava axinlari oz fiziki xasselerini o qeder de deyise bilmir Azerbaycanin qerb rayonlarinda Gence Qazax duzunde ag yelin eksi olan qara yel esir Onlar cox suretli olduqda tozanaq qopur hava qaralir payizda ve yazda torpaq yeni sumlanan zaman hava quraq kecerse torpagin mehsuldar qatini sovurur kulek eroziyasina yeni defilyasiyaya sebeb olur Deniz hava axininin yalniz alt tebeqesinin temperaturunu cemi 3 4 C azalda rutubetini ise 10 20 artira bilir Xususi ile bitkiciliye boyuk ziyan vurur Ziyani onlemek meqsedi ile tarla qoruyucu meseler salinir xususi ile hundurluyu yuksek olan cinarlar ekilir Ag yelin davamligi Kur Araz ovaliginda 30 45 gun Naxcivanin duzenlik ve alcaqdagliq zonasinda 70 40 gun respublikanin ortadagliq zonasinda 10 gune qeder yuksek dagliqda ise 5 gune qeder davam edir Ag yellerin emele gelmesinin cografi paylanmasiAg yellerin musahide olunmasi tezliyi bele olan gunlerin sayi onlarin davamiyyeti ve intensivliyi cografi mekanda ehemiyyetli deyisir ve bunlar iqlim quraqliginin ehemiyyetli gostericilerinden biridir Mese zonalarinda ilin isti dovrunde aprel oktyabr ag yel musahide olunan gunlerin cox illik orta qiymeti 1 2 gun mese col zonasinda 15 20 gun col zonasinda 30 60 gun yarimsehra zonasinda ise 70 100 gun teskil edir Sehralarda bu reqem 250 gune qeder olur Her bir fiziki cografi zonada ag yelli gunlerin ozune mexsus illik gedisi secilir Meselen mese zonalarinda ag yelli gunlerin maksimum sayi may ayinda minimum ise yay feslinde olur Mese col zonasinda ise illik isti dovrunde bu hadisenin 2 maksimumu movcuddur I maksimum yaz feslinde II ise yay feslinin evvelinde ve ya ortasinda I II den coxdur Azerbaycanda ag yeller ilin isti dovrunde duzenlik ve dageteyi erazilerde esir Respublikada ag yel kuleklerinin orta illik sureti 5 m san dir Bu gosterici Abseron yarimadasinin sahilyani zonasinda deyisir ve 6 8 m san teskil edir Sureti 15 m san olan kuleklerin bas verdiyi gunlerin sayi 100 145 gun arasinda deyisir Gence Qazax vilayetinde de guclu kulekler esir Qeyd edek ki Azerbaycanin diger erazilerinde kuleklerin inensivliyi daha zeifdir Ag yellerin qiymetlendirilmesi meyarlariBu hadisenin murekkebliyi ve cox formaligi ag yellerin qiymetlendirilmesi usullarinin cox formaligina sebeb olmusdur Meselen rus alimi Kominski 1934 cu ilde ag yeli bele xarakterize etmisdir Ag yel ele bir yeldir ki bu vaxt nisbeten yuksek temperature fonunda hec bir musahide muddetinde havanin nisbi rutubeti 50 den yuxari qalxmir Rus alim Feodorov 1935 ci ilde kuleyin suretinden asli olmayaraq havanin orta nisbi rutubeti 60 den az ve orta sutkaliq temperaturun 27 5 C den yuxari olan az buludlu havani aid etmisdir Sofoterov 1937 ci ilde kuleyin suretinden asli olmayaraq maksimum temperature 30 C ve rutubet catismazliginin gunduz qiymetlerinin 24 hp oldugu gunleri ag yelli gunler hesab etmisdir Kulin hesab etmisdir ki ag yellerin meyarlarina saat 13 00 muddetinde nisbi rutubetin 30 den az kuleyin suretinin 5 m san oldugu vaxt havanin temperaturun 25 C den cox olmasini aid etmek lazimdir Qazaxistan cox quraq rayonlari ucun bezi tedqiqatcilar nisbi rutubetin hududundan 20 e temperature 25 30 C ye kuleyin suretini ise 3 5 m san kimi istifade olunmasini teklif etmisler Onlardan ferqli olaraq Selyaninov ag yellere onun ucun xarakterik olan en esas prosesi yeni quruducu uc kimi mumkun buxarlanma kimi baxmis ve gostermisdir ki bu hadise havanin temperaturun nisbi rutubetinin ve kuleyin suretinin variasiyalarinin mustelif birgeliyinden yarana biler O buxarlandirici qurguya gore sutkaliq buxarlanmani 8 mm ve daha artiq olmasi hallarini ag yel kimi qebul etmisdir Nehayet uzun muddetden sonar 1966 ci ilde rus alim Suberbillerin tedqiqatlari gostermisdir ki bitkilerin ag yellerden zedelenmesinin sebebi onun su teminati ile mumkun buxarlanma arasindaki uygunsuzluqdur Beleki ag yel zamani mumkun buxarlanma bitki ucun meqbul sayilan mueyyen heddi asir Bitki ucun ziyanli oln bu hedd qeyri sabitdir ve bir sira amillerden asli olaraq deyisir ve bitkilerin zedelenme intensivliyi bu uygunsuzlugun derecesinden aslidir O bitkilerin zedelenmesi gostericisi kimi evaparametrik emsaldan istifade edilmisdir Bu alim terefinden baxilan dusturun komeyi ile denli bitkilerin ag yel terefinden zedelenmesi gostericileri hazirlanmisdir Bunlarla beraber o ag yellerin aqrometeoroloji gostericilerini mueyyenlesdirmis ve onlari intensivliyine gore zeif orta intensive ve cox intensiv qradasiyalara ayirmis ve yuxarida adi cekilen derecelerini qiymetlendirmisdir Meselen cox intensive yeller bitkileri vegetative hissesini guclu zedeleye biler Bir nece gun ardicil davam eden ag yeller bitkiler ucun boyuk tehluke yaradir Ag yeller vaxti bitkilerin zedelenmesinin esas sebebi onlarin orqanizmde su balansinin pozulmasidir Beleki bu vaxt transpirasiya vasitesi ile rutubetin miqdari azalir Zedelenmeler ozunu yarpaqlarin solmasinda saralmasinda ve qurumasinda ve xirda den hisselerinin yaranmasinda ozunu buruze verir Bu hadise denli bitkilere en cox sunbulleme ve ya cicekleme fazasinda tesir edir Bu onunla izah olunur ki baxilan inkisaf fazalarinda ag yel vaxti yuxarida yerlesmis genc yarpaqlar suyu ve qia maddelerini daha tez menimseyir EdebiyyatBihele Z N Moldau H F Ross Yu K Matematicheskoe modelirovanie transpiracii i fotosinteza rastenij pri nedostatke pochvennoj vlagi L Gidrometeoizmat 1980 223 s Budagovskij A I Isparenie pochvennyh vod Fizika pochvennyh vod M Nauka 1981 s 13 96 Shulgin A M Agrometeorologiya i agroklimatalogiya L Gidrometeoizdat 1978 200 s Seferov S Aqroiqlimsunasliq Baki Ziya 2014 352s Safarov S G Prikladnoe dinamicheskoe modelirovanie vodno teplovogo rezhima sistemy pochvo rastenie atmosfera Baku Elm 1999 230sIstinadlarAzerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 151 ISBN 978 9952 441 02 4 Ag yel 2018 08 14 tarixinde Istifade tarixi 2016 09 30