Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əlifba (ərəb. أبجدي) — İnsan danışığındakı hər bir səsin qrafik xətlə qeydləri sistemi. Hərflərin müəyyən qayda ilə düzülüşü əlifba adlanır.
Əlifba sözü ərəb dilindən alınmadır. Ərəb dili əlifbasının birinci iki hərfinin adları əsasında düzəlmişdir: əlif+ba. Yunanlarda əlifba anlamında alfavita işlənmişdir. Bu da yunan əlifbasının birinci iki hərfinin adının birləşməsidir: alfa+vita. Sonralar vita hərfinin adı dəyişərək beta olmuşdur və buradan da alfabeta (alfa+beta) termini meydana gəlmişdir.
Hazırda dünyada 350-dən artıq müxtəlif əlifbadan istifadə olunur. Dünya əlifbalarının, eləcə də keçmişdə istifadə olunmuş və hazırda elmə məlum olan əlifbaların hamısının protosemit vahid yazı sistemindən nəşət tapması elmdə təsdiqini tapmışdır. Protosemit yazı sistemi eramızdan əvvəl II minilliyin birinci yarısında Suriya-Fələstin regionunda yaranmış və müxtəlif variantları olmuşdur. Bu yazı variantlarını düzəldənlər ilk əlifbaların yaradıcıları hesab olunurlar. Protosemit yazısı iki qola – cənubi semit və şimali semit yazıları qollarına bölünür. Cənubi semit yazısının müasir dövrə qədər gəlib çıxmış yeganə varisi Həbəşistanda qəbul edilmiş amxar şriftləridir. Bütün digər məlum əlifbalar öz əsasını şimali semit yazılarından götürmüşdür. Şimali semit yazıları da iki– xananey və aramey qollarına ayrılır: Finikiya və qədim yəhudi əlifbaları (müasir yəhudi kvadratik yazısının əsasında aramey yazıları durur) mənşəcə Xananey yazılarından törəmişdir. Protosemit yazısının Aramey qolu əsasında Asiya, Yaxın Şərq, Şimali Afrikadakı əlifbalar, ərəb, yəhudi əlifbaları və Hindistandakı devanaqari əlifbası meydana gəlmişdir. Şimali semit əlifbasının 22 işarəsi və bu işarələrin hər birinin öz adı olmuşdur.
Türk xalqlarının qədim əlifbası run əlifbasıdır. Run və oqamik yazılarından bir sıra alman xalqları, o cümlədən anqlosakslar və vikinqlər istifadə etmişlər. Türk run əlifbasının kökünün həmin əlifbalardan gəlməsi qeyd olunur. Qədim run yazılı abidələri bizim eranın III əsrinə aid edilir. Run yazıları bucaqlı yazı formasına malikdir, onun işarələri daha çox düz xətt parçalarından istifadə əsasında düzəlmişdir. Dairəvi və oval şəkilli elementlər bu yazılarda məhdud miqdardadır. Türk run əlifbasının eramızın 7–11-ci əsrlərində istifadə olunması qeyd olunur. Bu yazının alman run yazıları ilə oxşarlığı şübhə doğurmur. Qədim türk run yazıları, işarə və mətnləri Monqolustan, Çin, Sibir və Orta Asiya ərazilərində yayılmışdır. Həmin yazılar əsasən daş, sümük, metal üzərində yazılmışdır. Kağız üzərində yazılmış mətnlər də mövcuddur. Qədim run yazıları yarımkonsonantlığı ilə seçilir. Daha doğrusu, bu yazılarda saitlərin hamısının istifadə olunması ifadəsini tapmır. Bu əlifbada 4 sait, 34 samit və samit birləşmələri olmuşdur. Run yazısı işarələrinin əsasında türk qəbilə və tayfalarına məxsus damğaların durması fikri də həqiqətə uyğundur.
Türk run yazıları ilə daş üzərində yerinə yetirilmiş Orxon-Yenisey abidələrindən ən qədimi Ongin abidəsi sayılır. Tədqiqatçılar bu abidənin ya 692-ci, ya da 689-cu ildə qoyulması fikrinə üstünlük verirlər.
Azərbaycan ərazisində daha qədim tarixə malik əlifbanın mövcudluğu elmdə təsdiq olunmuş faktdır. Q. Voroşil erkən orta əsr mənbələrində bizim eranın 6-cı əsrinin əvvəllərində aran (Azərbaycan) yepiskopu Kardastın Şimali Azərbaycan və Cənubi-qərbi Dağıstan hunları üçün türk yazısını yaratmasının qeyd olunmasını göstərir. Bu fakt A. M. Şerbakın və A. N. Kononovun əsərlərində də səslənmişdir.
1970-ci ildə Dağıstan ərazisində üstü yazılı yastı daş tapılmışdır. Daşın hər iki tərəfində yazılar vardır. Bu yazılar əlifba hərflərinin işarələri şəklindədir. Eramızın III–VII əsrlərinə aid edilən bu yazılı abidə üzərində Azərbaycanda istifadə olunmuş əlifbanın 44 işarəsi həkk olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu işarələr 1948–1952-ci illərdə Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasının tikintisidə torpaq işlərinin görülməsi zamanı tapılmış, eramızın V–VII əsrlərinə aid edilən səkkiz epiqrafik abidədəki işarələrlə oxşardır. Bu da Azərbaycan və indiki Dağıstan ərazilərində hələ eramızın V əsrində istifadə olunmuş qədim əlifba haqqındakı faktların doğruluğunu bir daha təsdiq edir.
Qədim run türk əlifbasını latın, Azərbaycan ərazisindəki alban əlifbasını ərəb əlifbası sıxışdırıb istifadədən çıxarmışdır. Hazırda dünyada latın, slavyan və ərəb əsaslı əlifbalar geniş yayılmışdır.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, qədim əlifbalar yazının istiqamətinə görə də bir-birindən fərqlənmişdir. Yazının hansı istiqamətdə yazılmasından asılı olaraq yazılar əsas iki yerə bölünür: şaquli avə üfuqi yazılar. Şaquli yazıların iki növü vardır: a) sağdan sola şaquli yazılar; bu yazıda heroqliflər yuxarıdan aşağıya doğru alt-alta, sətirlər isə sağdan sola sıralanır. Bu yazı formasından çinlilər, yaponlar və koreyalılar istifadə etmişlər. Hazırda Çində üfuqi yazı formasından istifadə olunur; b) soldan sağa şaquli yazılar; bu yazıda hərflər yuxarıdan aşağıya yazılır. Sətirlər isə soldan sağa sıralanır. Monqol və mancurlar bu yazı formasından istifadə etmişlər.
Üfuqi yazı formaları daha geniş yayılmışdır. Üfuqi yazıların üç forması vardır: sağdan sola; b) sağdan sola, soldan sağa; c) soldan sağa.
İkinci növ yazı üsulu bustrofedon yazı adlanır. Onun qüsurlu cəhəti ondadır ki, istiqamət dəyişdikdə hərflərin yazılışı güzgüvari şəkildə dəyişir.
İstinadlar
- Истрин В.А. Возникновение и развитие письма. Москва, 1965; Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII–XI вв. Л., 1980; Васильев Д.Д. Корпус енисейских письменных памятников. Л., 1982;
- Ворошил Г. Об одной древнетюркской письменности//Советская тюркология. 1981, № 5, с.76.
- Щербак А.М. О рунической письменности в юго-восточной Европе//Советская тюркология. 1971, № 4, с.81; Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII–XI вв. Л., 1980, с. 7
Xarici keçidlər
 | Əlifba ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elifba ereb أبجدي Insan danisigindaki her bir sesin qrafik xetle qeydleri sistemi Herflerin mueyyen qayda ile duzulusu elifba adlanir Elifba sozu ereb dilinden alinmadir Ereb dili elifbasinin birinci iki herfinin adlari esasinda duzelmisdir elif ba Yunanlarda elifba anlaminda alfavita islenmisdir Bu da yunan elifbasinin birinci iki herfinin adinin birlesmesidir alfa vita Sonralar vita herfinin adi deyiserek beta olmusdur ve buradan da alfabeta alfa beta termini meydana gelmisdir Hazirda dunyada 350 den artiq muxtelif elifbadan istifade olunur Dunya elifbalarinin elece de kecmisde istifade olunmus ve hazirda elme melum olan elifbalarin hamisinin protosemit vahid yazi sisteminden neset tapmasi elmde tesdiqini tapmisdir Protosemit yazi sistemi eramizdan evvel II minilliyin birinci yarisinda Suriya Felestin regionunda yaranmis ve muxtelif variantlari olmusdur Bu yazi variantlarini duzeldenler ilk elifbalarin yaradicilari hesab olunurlar Protosemit yazisi iki qola cenubi semit ve simali semit yazilari qollarina bolunur Cenubi semit yazisinin muasir dovre qeder gelib cixmis yegane varisi Hebesistanda qebul edilmis amxar sriftleridir Butun diger melum elifbalar oz esasini simali semit yazilarindan goturmusdur Simali semit yazilari da iki xananey ve aramey qollarina ayrilir Finikiya ve qedim yehudi elifbalari muasir yehudi kvadratik yazisinin esasinda aramey yazilari durur mensece Xananey yazilarindan toremisdir Protosemit yazisinin Aramey qolu esasinda Asiya Yaxin Serq Simali Afrikadaki elifbalar ereb yehudi elifbalari ve Hindistandaki devanaqari elifbasi meydana gelmisdir Simali semit elifbasinin 22 isaresi ve bu isarelerin her birinin oz adi olmusdur Turk xalqlarinin qedim elifbasi run elifbasidir Run ve oqamik yazilarindan bir sira alman xalqlari o cumleden anqlosakslar ve vikinqler istifade etmisler Turk run elifbasinin kokunun hemin elifbalardan gelmesi qeyd olunur Qedim run yazili abideleri bizim eranin III esrine aid edilir Run yazilari bucaqli yazi formasina malikdir onun isareleri daha cox duz xett parcalarindan istifade esasinda duzelmisdir Dairevi ve oval sekilli elementler bu yazilarda mehdud miqdardadir Turk run elifbasinin eramizin 7 11 ci esrlerinde istifade olunmasi qeyd olunur Bu yazinin alman run yazilari ile oxsarligi subhe dogurmur Qedim turk run yazilari isare ve metnleri Monqolustan Cin Sibir ve Orta Asiya erazilerinde yayilmisdir Hemin yazilar esasen das sumuk metal uzerinde yazilmisdir Kagiz uzerinde yazilmis metnler de movcuddur Qedim run yazilari yarimkonsonantligi ile secilir Daha dogrusu bu yazilarda saitlerin hamisinin istifade olunmasi ifadesini tapmir Bu elifbada 4 sait 34 samit ve samit birlesmeleri olmusdur Run yazisi isarelerinin esasinda turk qebile ve tayfalarina mexsus damgalarin durmasi fikri de heqiqete uygundur Turk run yazilari ile das uzerinde yerine yetirilmis Orxon Yenisey abidelerinden en qedimi Ongin abidesi sayilir Tedqiqatcilar bu abidenin ya 692 ci ya da 689 cu ilde qoyulmasi fikrine ustunluk verirler Azerbaycan erazisinde daha qedim tarixe malik elifbanin movcudlugu elmde tesdiq olunmus faktdir Q Vorosil erken orta esr menbelerinde bizim eranin 6 ci esrinin evvellerinde aran Azerbaycan yepiskopu Kardastin Simali Azerbaycan ve Cenubi qerbi Dagistan hunlari ucun turk yazisini yaratmasinin qeyd olunmasini gosterir Bu fakt A M Serbakin ve A N Kononovun eserlerinde de seslenmisdir 1970 ci ilde Dagistan erazisinde ustu yazili yasti das tapilmisdir Dasin her iki terefinde yazilar vardir Bu yazilar elifba herflerinin isareleri seklindedir Eramizin III VII esrlerine aid edilen bu yazili abide uzerinde Azerbaycanda istifade olunmus elifbanin 44 isaresi hekk olunmusdur Qeyd etmek lazimdir ki bu isareler 1948 1952 ci illerde Mingecevir Su Elektrik Stansiyasinin tikintiside torpaq islerinin gorulmesi zamani tapilmis eramizin V VII esrlerine aid edilen sekkiz epiqrafik abidedeki isarelerle oxsardir Bu da Azerbaycan ve indiki Dagistan erazilerinde hele eramizin V esrinde istifade olunmus qedim elifba haqqindaki faktlarin dogrulugunu bir daha tesdiq edir Qedim run turk elifbasini latin Azerbaycan erazisindeki alban elifbasini ereb elifbasi sixisdirib istifadeden cixarmisdir Hazirda dunyada latin slavyan ve ereb esasli elifbalar genis yayilmisdir Yeri gelmisken onu da qeyd edek ki qedim elifbalar yazinin istiqametine gore de bir birinden ferqlenmisdir Yazinin hansi istiqametde yazilmasindan asili olaraq yazilar esas iki yere bolunur saquli ave ufuqi yazilar Saquli yazilarin iki novu vardir a sagdan sola saquli yazilar bu yazida heroqlifler yuxaridan asagiya dogru alt alta setirler ise sagdan sola siralanir Bu yazi formasindan cinliler yaponlar ve koreyalilar istifade etmisler Hazirda Cinde ufuqi yazi formasindan istifade olunur b soldan saga saquli yazilar bu yazida herfler yuxaridan asagiya yazilir Setirler ise soldan saga siralanir Monqol ve mancurlar bu yazi formasindan istifade etmisler Ufuqi yazi formalari daha genis yayilmisdir Ufuqi yazilarin uc formasi vardir sagdan sola b sagdan sola soldan saga c soldan saga Ikinci nov yazi usulu bustrofedon yazi adlanir Onun qusurlu ceheti ondadir ki istiqamet deyisdikde herflerin yazilisi guzguvari sekilde deyisir IstinadlarIstrin V A Vozniknovenie i razvitie pisma Moskva 1965 Kononov A N Grammatika yazyka tyurkskih runicheskih pamyatnikov VII XI vv L 1980 Vasilev D D Korpus enisejskih pismennyh pamyatnikov L 1982 Voroshil G Ob odnoj drevnetyurkskoj pismennosti Sovetskaya tyurkologiya 1981 5 s 76 Sherbak A M O runicheskoj pismennosti v yugo vostochnoj Evrope Sovetskaya tyurkologiya 1971 4 s 81 Kononov A N Grammatika yazyka tyurkskih runicheskih pamyatnikov VII XI vv L 1980 s 7Xarici kecidlerVikianbarda Elifba ile elaqeli mediafayllar var Elifba ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin