Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. |
Əftasilər— Qərb Əndəlusdə 1022–1095-ci illər arasında hökm sürən Bərbəri xanədanı.
Tarixi
Əftasilər dövlətinin qurulduğu əs-Sağrül-ədna, Əndəlussun qərb kəsimində Vadiianəyi (Guadiana) və bugünkü Portuqaliyanın böyük bir qisminı əhatə edirdi və mərkəzi idarə adına Əndülüs Əməvi hökmdarı II Hakəmin azad etdiyi qullarından Sabur əs-Sakləbi tərəfindən idarə edilirdi. Anca XI yüzil başlarında Əndülüs Əməvi dövlətinin zəifləməsinə paralel olaraq müxtəlif şəhər və bölgələrdəki məhəlli xanədanlar müstəqilliklərini elan etdilər. Sabur da Batalyəvs (Badajoz) mərkəz olmaq üzərə əs-Sağrül-ədnada bağımsız olaraq hökm sürməyə başladı (403/1012–13). Yaxşı bir əsgər olmaqla bərabər, idari işlərdən gözəl anlamayan Sabur bu işləri, özünə vəzir təyin etdiyi zəki, bilgili və uzaq görüşlü bir şəxs olan Abdullah ibn Məhəmmədə (İbnül-Əftas) buraxdı. Vəzir Abdullah, Kurtubaya () yaxın Fahsülbəllutta oturan Bərbəri əsilli mütəvazi bir ailəyə mənsubdu. Ancaq toplum içində etibarlı bir mövqe ədə bilmək maksadıyla Abdullah və ailəsinin ötəki fərtləri, Tücib adlı Ərəb qəbiləsinə mənsub olduqlarını söyləyirdilər.
Sabur əs-Sakləbi 413-cü (1022-ci) ildə ölüncə İbn Əftas özünü hökmdar elan etdi və Mənsur ləqəbını aldı. Beləcə Əndülüsün qərbində mərkəzi Batalyevs olan Əftasilər xanədanı qurulmuş oldu (413/1022).
Abdullah əl-Mənsurun ilk illəri hüzur içində keçmiş olmaqla bərabər, müluküt-təvaifin ən güclülərindən olan Abbadilərin ötəki qonşuları əleyhinə gənişləmə qeyrəti içinə girmələri və Əftasi torpaqlarına da göz dikmələri çox keçmədən Əftasiləri Abbadilərlə qarşı qarşıya gətirdi. 421-ci (1030-cu) Abbadilər Bacədə (Beja) Əftasiləri ağır bir yenilgiyə uğratdılar. Dörd il sonra Əftasilər, xristianların da dəstəyini alayaraq Abbadi ordusunu məğlub etdilər. Abbadi askərlərinin bir kısmı Əftasilər, gəri kalanı da hıristiyan qüvvələrincə imha ədildi. Bu savaş sonrasında Qrenada və Maləkadaki (Malaqa) Bərbəri xanədanlarıyla mücadələyə girmələri Əftasilərə rahat bir nəfəs aldırdı. Fakat çox keçmədən Saburun Üşbunədə (Lissabon) yaşayan iki oğlu Əbdülməlik və Əbdülaziz, taxtın aslında kəndilərinə ait olduğunu iləri sürərək Abdullah əl-Mənsura qarşı ayaklandılar və istiklallərini ilan etdilər. Bununla bərabər özəlliklə Abdülməlik iyi bir idarəci olmadığından şəhərdə huzur kalmadı. Xalqın Abdülməlikin kötü idarəsindən kurtulmak için Abdullah əl-Mənsura başvurması üzərinə göndərilən Əftasi qüvvələri xalqın da dəstəğiylə kolayca şəhrə girdilər. Kəndisi və ailəsi için əman alan Əbdülməlik, o sırada Əndülüsün ən hüzurlu şəhəri olan Cöhvərilərin mərkəzi Kurtubaya gedib yerləşdi.
Abdullah əl-Mənsur 437-ci (1045-ci) ildə ölüncə yerinə oğlu Məhəmməd keçdi. Müzəffər ləqəbini alan Məhəmməd mərd bir əsgər və eyni zamanda alimdi. İdarə və savunma xüsuslarında atasının siyasətini davam etdirdi. Bu çərçəvədə Abbadilərə qarşı çox diqqətli hərəkət ədiyordu. Abbadilərin hakimiyət sahəlarını gənişlətmək gayəsiylə yənidən Əftasi torpaqlarına saldırmaları üzərinə 439-cu (1047-ci) ildə Əftasi və Abbadi qüvvələri bir dəfa daha qarşı qarşıya gəldilər; savaş Əftasilərin galibiyətiylə sonuçlandı. Ancak Abbadilər daha sonraki illarda bazı önəmli Əftasi kalə və şəhərlərini ələ keçirərək Məhəmməd əl-Müzəffərri Batalyəvsə sıkıştırdılar. Əftasi-Abbadi mücadələsinin yalnız bu iki dövlətə dəğil, hər keçən gün bu tür mücadələlərlə bir az daha zayıflayan bütün Əndülüs müslümanlarına zarar vərdiğini və bu durumdan asıl faydalanacak olanların hıristiyan krallıkları olduğunu gayət iyi bilən Kurtubadaki Cəhvərilər, taraflar arasında barış sağlanması için yənidən harəkətə keçdilər və bu dəfa başarılı oldular.
Tuleytuladakı (Tolədo) Zünnunilərin Əftasi torpaqlarına doğru gənişləmə arzuları, bu dəfa Əftasi-Zünnuni mücadələsinə səbəp oldu. Kaynaklarda hakkında fazla bilgi bulunmayan bu mücadələ sürərkən durumu yakından takip ədən Kastilya Kralı Fərdinand (Fərnando), kuzəydən Əftasi torpaqlarına saldırarak bazı şəhərləri işgal etdi; ayrıca Məhəmməd əl-Müzəffərrdən illık vərgi ödəməsini istədi. Məhəmməd bunu rəddədincə Kastilya kralı daha güçlü bir ordu ilə Əftasilər için stratəjik önəmə sahip Şəntərin (Santarəm) şəhrini kuşattı. Hıristiyan ordusu qarşısında yətərli gücə sahip olmayan Məhəmməd əl-Müzəffərr barış istəyip illık 5000 dinar ödəməyi kabul ətmək zorunda kaldı. Ancak Əndülüsü müslümanlardan kurtarmak istəyən Kastilya Krallığı, çox keçmədən yapılan antlaşmayı bozarak 456-cı (1064-cü) ildə oldukça böyük və mamur bir şəhər olan Kulumriyəyi (Coimbra) mühasirə edib ələ keçirdi.
Məhəmməd əl-Müzəffərr 460 (1068) ildə öldü. Yərinə Mənsur ləqəbıyla oğlu Yəhya keçdi. Fakat Yəhya daha işin başında kardəşi Ömərin muhaləfətiylə qarşılaştı. Yəhyanın anidən ölümü üzərinə taxt Mütəvəkkil ləqəbını alan Ömərə qaldı. 472-ci (1079-cu) ildə Tuləytulalılar, kötü bir idarəci olan əmirləri Kadir-Billahı şəhri tərkətmək zorunda bıraktılar. Ayrıca muhtəməl bir karışıklığın önünə keçmək için Ömər əl-Mütəvəkkili Tuləytulaya davət etdilər. Ancak Kadir-Billahın şəhrə dönməsi üzərinə Ömər on ay sonra Batalyəvstən ayrıldı.
Daha öncə Lamigo, Bizəu və Kulumriyənin düşməsi, Əftasilər dışındaki müluküt-tavaifçə pək umursanmamıştı; aslında onların kəndi aralarında giriştikləri nüfuz və çıkar mücadələləri səbəbiylə adı keçən şəhərlərin hıristiyanlarca istila ədilməsinin önəmini anlamalarına da imkan yoktu. Bundan cəsarət alan Kastiliya Kralı , Əndülüs müslümanlarının gələcəği bakımından hayati önəmə sahip Tuləytula şəhrini işgal için harəkətə keçdi. Kadir-Billahın yardım çağrılarına sadəcə Əftasi əmiri katıldı. Ancak Əftasi yardımı sonucu dəğiştirmədi və şəhər Kastilyalıların əlinə keçdi. Tuləytulanın istilası, hıristiyanlara Əndülüsün ötəki şəhərlərini də ələ keçirmə ümit və cəsarətini vərdi. VI Alfonso, Tuləytulanın ardından mal və torpaq istəmək surətiylə Əftasiləri yənidən sıkıştırmaya başladı. Hıristiyanların asıl gayəsinin bütün Əndülüsü ələ keçirmək olduğunu ancak bu mərhalədə idrak ədəbilən Ömər əl-Mütəvəkkil, Alfonsoya son dərəcə sərt ifadələrlə dolu bir məktup göndərərək bütün istəklərini rəddetdi. Muhtəməl bir hıristiyan hücumuna qarşı Əndülüs müslümanlarının birləşərək ortak bir güç oluşturmalarını sağlamak için də məşhur fakih Əbül-Vəlid əl-Baciyi Əndülüsün bəlli başlı mərkəzlərinə göndərdi. Ancak hərhangi bir sonuç alamadı. Alfonso bu sırada Abbadiləri də sıkıştırmaya başladı. Bu durumda gərək Əftasilər gərəksə Abbadilər diğər müluküt-tavaif ilə anlaşarak hıristiyan təhdidinə qarşı Murabıtlardan yardım istədilər.
Murabıtlar öncə sırf yardım və cihad gayəsiylə gələrək Əftasi torpaqlarında Zəllakada kazandıkları böyük zafərlə hıristiyan təhlikəsini bərtaraf etdilərsə də daha sonra müluküt-tavaifə son vərərək Əndülüsü kəndi hakimiyətləri altına alma yoluna gittilər. Sırasıyla Qrenada, Məriyə (Alməria), Bələnsiyə və İşbiliyəyi (Səvilla) ilhak etdiktən sonra Əftasi torpaqlarına girdilər. Ömər əl-Mütəvəkkil Murabıtlara qarşı Alfonsodan yardım istədi; qarşılığında da Üşbunə və Şəntəməriyə əl-Garb (Santa Maria də Algarvə) şəhərlərini vərməyi təklif etdi. Ömər əl-Mütəvəkkilin bu davranışına kızan Batalyəvs xalqı Murabıtlara habər göndərərək şəhrə hakim olmalarını istədilər. Murabıt qüvvələri Ömər əl-Mütəvəkkilin mukavəmətinə rağmən şəhrə girməyi başardı. Ömər əl-Mütəvəkkil və iki oğlu yakalanarak idam ədildi. Diğər oğlu, ailəsi və adamlarıyla birliktə Kastilya Krallığına sığındı və bir sürə sonra da Hıristiyanlığı kabul etdi. Böyləcə Əftasilər xanədanı yıkılmış oldu (487/1094 vəya 488/1095).
Əftasi əmirləri, qarşılaştıkları birçox iç və dış probləmə rağmən ilmi və ədəbi faaliyətləri ihmal ətmədilər. Özəlliklə Məhəmməd əl-Müzəffərr və Ömər əl-Mütəvəkkil dönəmlərində Batalyəvs ən məşhur şair və ədiplərin durağı oldu. Bunların başında ünlü şair İbn Abdun ilə Əbu Bəkir, Əbu Məhəmməd və Əbül-Hasan adlı üç qardaş gəlir. Bizzat Məhəmməd əl-Müzəffərr də asrının öndə gələn ədip və şairlərindən olup çəşitli konuları ihtiva ədən əl-Müzəffərri adlı əlli ciltlik bir əsəri olduğu rəvayət ədilir. Ayrıca Əndülüsün ən məşhur fakihlərindən olan Əbül-Vəlid əl-Baci də Əftasilər dönəmində yətişmiştir.
Əftasi hökmdarları
- 'Abdallah b. Muhammad Ibn al-Aftas, Abu Muhammad al-Mansur (1022–1045)
- Muhammad b. 'Abdallah, Abu Bakr al-Muzaffar (1045–1068)
- Yahya b. Muhammad (1068)
- 'Umar b. Muhammad, Abu Hafs al-Mutawakkil (1068–1094), killed 1094 or 1095
İstinadlar
- ƏI², I, 242
- C. E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, (Columbia University Press, 1996), 18.
Həmçinin bax
 | Monarx, sülalə və ya onların nümayəndələri ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra Azerbaycanca deyil sablonunu silmeyi unutmayin Eftasiler Qerb Endelusde 1022 1095 ci iller arasinda hokm suren Berberi xanedani TarixiEftasiler dovletinin quruldugu es Sagrul edna Endelussun qerb kesiminde Vadiianeyi Guadiana ve bugunku Portuqaliyanin boyuk bir qismini ehate edirdi ve merkezi idare adina Endulus Emevi hokmdari II Hakemin azad etdiyi qullarindan Sabur es Saklebi terefinden idare edilirdi Anca XI yuzil baslarinda Endulus Emevi dovletinin zeiflemesine paralel olaraq muxtelif seher ve bolgelerdeki mehelli xanedanlar musteqilliklerini elan etdiler Sabur da Batalyevs Badajoz merkez olmaq uzere es Sagrul ednada bagimsiz olaraq hokm surmeye basladi 403 1012 13 Yaxsi bir esger olmaqla beraber idari islerden gozel anlamayan Sabur bu isleri ozune vezir teyin etdiyi zeki bilgili ve uzaq goruslu bir sexs olan Abdullah ibn Mehemmede Ibnul Eftas buraxdi Vezir Abdullah Kurtubaya yaxin Fahsulbellutta oturan Berberi esilli mutevazi bir aileye mensubdu Ancaq toplum icinde etibarli bir movqe ede bilmek maksadiyla Abdullah ve ailesinin oteki fertleri Tucib adli Ereb qebilesine mensub olduqlarini soyleyirdiler Sabur es Saklebi 413 cu 1022 ci ilde olunce Ibn Eftas ozunu hokmdar elan etdi ve Mensur leqebini aldi Belece Endulusun qerbinde merkezi Batalyevs olan Eftasiler xanedani qurulmus oldu 413 1022 Abdullah el Mensurun ilk illeri huzur icinde kecmis olmaqla beraber mulukut tevaifin en guclulerinden olan Abbadilerin oteki qonsulari eleyhine genisleme qeyreti icine girmeleri ve Eftasi torpaqlarina da goz dikmeleri cox kecmeden Eftasileri Abbadilerle qarsi qarsiya getirdi 421 ci 1030 cu Abbadiler Bacede Beja Eftasileri agir bir yenilgiye ugratdilar Dord il sonra Eftasiler xristianlarin da desteyini alayaraq Abbadi ordusunu meglub etdiler Abbadi askerlerinin bir kismi Eftasiler geri kalani da hiristiyan quvvelerince imha edildi Bu savas sonrasinda Qrenada ve Malekadaki Malaqa Berberi xanedanlariyla mucadeleye girmeleri Eftasilere rahat bir nefes aldirdi Fakat cox kecmeden Saburun Usbunede Lissabon yasayan iki oglu Ebdulmelik ve Ebdulaziz taxtin aslinda kendilerine ait oldugunu ileri surerek Abdullah el Mensura qarsi ayaklandilar ve istiklallerini ilan etdiler Bununla beraber ozellikle Abdulmelik iyi bir idareci olmadigindan seherde huzur kalmadi Xalqin Abdulmelikin kotu idaresinden kurtulmak icin Abdullah el Mensura basvurmasi uzerine gonderilen Eftasi quvveleri xalqin da destegiyle kolayca sehre girdiler Kendisi ve ailesi icin eman alan Ebdulmelik o sirada Endulusun en huzurlu seheri olan Cohverilerin merkezi Kurtubaya gedib yerlesdi Abdullah el Mensur 437 ci 1045 ci ilde olunce yerine oglu Mehemmed kecdi Muzeffer leqebini alan Mehemmed merd bir esger ve eyni zamanda alimdi Idare ve savunma xususlarinda atasinin siyasetini davam etdirdi Bu cercevede Abbadilere qarsi cox diqqetli hereket ediyordu Abbadilerin hakimiyet sahelarini genisletmek gayesiyle yeniden Eftasi torpaqlarina saldirmalari uzerine 439 cu 1047 ci ilde Eftasi ve Abbadi quvveleri bir defa daha qarsi qarsiya geldiler savas Eftasilerin galibiyetiyle sonuclandi Ancak Abbadiler daha sonraki illarda bazi onemli Eftasi kale ve seherlerini ele kecirerek Mehemmed el Muzefferri Batalyevse sikistirdilar Eftasi Abbadi mucadelesinin yalniz bu iki dovlete degil her kecen gun bu tur mucadelelerle bir az daha zayiflayan butun Endulus muslumanlarina zarar verdigini ve bu durumdan asil faydalanacak olanlarin hiristiyan kralliklari oldugunu gayet iyi bilen Kurtubadaki Cehveriler taraflar arasinda baris saglanmasi icin yeniden harekete kecdiler ve bu defa basarili oldular Tuleytuladaki Toledo Zunnunilerin Eftasi torpaqlarina dogru genisleme arzulari bu defa Eftasi Zunnuni mucadelesine sebep oldu Kaynaklarda hakkinda fazla bilgi bulunmayan bu mucadele surerken durumu yakindan takip eden Kastilya Krali Ferdinand Fernando kuzeyden Eftasi torpaqlarina saldirarak bazi seherleri isgal etdi ayrica Mehemmed el Muzefferrden illik vergi odemesini istedi Mehemmed bunu reddedince Kastilya krali daha guclu bir ordu ile Eftasiler icin stratejik oneme sahip Senterin Santarem sehrini kusatti Hiristiyan ordusu qarsisinda yeterli guce sahip olmayan Mehemmed el Muzefferr baris isteyip illik 5000 dinar odemeyi kabul etmek zorunda kaldi Ancak Endulusu muslumanlardan kurtarmak isteyen Kastilya Kralligi cox kecmeden yapilan antlasmayi bozarak 456 ci 1064 cu ilde oldukca boyuk ve mamur bir seher olan Kulumriyeyi Coimbra muhasire edib ele kecirdi Mehemmed el Muzefferr 460 1068 ilde oldu Yerine Mensur leqebiyla oglu Yehya kecdi Fakat Yehya daha isin basinda kardesi Omerin muhalefetiyle qarsilasti Yehyanin aniden olumu uzerine taxt Mutevekkil leqebini alan Omere qaldi 472 ci 1079 cu ilde Tuleytulalilar kotu bir idareci olan emirleri Kadir Billahi sehri terketmek zorunda biraktilar Ayrica muhtemel bir karisikligin onune kecmek icin Omer el Mutevekkili Tuleytulaya davet etdiler Ancak Kadir Billahin sehre donmesi uzerine Omer on ay sonra Batalyevsten ayrildi Daha once Lamigo Bizeu ve Kulumriyenin dusmesi Eftasiler disindaki mulukut tavaifce pek umursanmamisti aslinda onlarin kendi aralarinda giristikleri nufuz ve cikar mucadeleleri sebebiyle adi kecen seherlerin hiristiyanlarca istila edilmesinin onemini anlamalarina da imkan yoktu Bundan cesaret alan Kastiliya Krali Endulus muslumanlarinin gelecegi bakimindan hayati oneme sahip Tuleytula sehrini isgal icin harekete kecdi Kadir Billahin yardim cagrilarina sadece Eftasi emiri katildi Ancak Eftasi yardimi sonucu degistirmedi ve seher Kastilyalilarin eline kecdi Tuleytulanin istilasi hiristiyanlara Endulusun oteki seherlerini de ele kecirme umit ve cesaretini verdi VI Alfonso Tuleytulanin ardindan mal ve torpaq istemek suretiyle Eftasileri yeniden sikistirmaya basladi Hiristiyanlarin asil gayesinin butun Endulusu ele kecirmek oldugunu ancak bu merhalede idrak edebilen Omer el Mutevekkil Alfonsoya son derece sert ifadelerle dolu bir mektup gondererek butun isteklerini reddetdi Muhtemel bir hiristiyan hucumuna qarsi Endulus muslumanlarinin birleserek ortak bir guc olusturmalarini saglamak icin de meshur fakih Ebul Velid el Baciyi Endulusun belli basli merkezlerine gonderdi Ancak herhangi bir sonuc alamadi Alfonso bu sirada Abbadileri de sikistirmaya basladi Bu durumda gerek Eftasiler gerekse Abbadiler diger mulukut tavaif ile anlasarak hiristiyan tehdidine qarsi Murabitlardan yardim istediler Murabitlar once sirf yardim ve cihad gayesiyle gelerek Eftasi torpaqlarinda Zellakada kazandiklari boyuk zaferle hiristiyan tehlikesini bertaraf etdilerse de daha sonra mulukut tavaife son vererek Endulusu kendi hakimiyetleri altina alma yoluna gittiler Sirasiyla Qrenada Meriye Almeria Belensiye ve Isbiliyeyi Sevilla ilhak etdikten sonra Eftasi torpaqlarina girdiler Omer el Mutevekkil Murabitlara qarsi Alfonsodan yardim istedi qarsiliginda da Usbune ve Sentemeriye el Garb Santa Maria de Algarve seherlerini vermeyi teklif etdi Omer el Mutevekkilin bu davranisina kizan Batalyevs xalqi Murabitlara haber gondererek sehre hakim olmalarini istediler Murabit quvveleri Omer el Mutevekkilin mukavemetine ragmen sehre girmeyi basardi Omer el Mutevekkil ve iki oglu yakalanarak idam edildi Diger oglu ailesi ve adamlariyla birlikte Kastilya Kralligina sigindi ve bir sure sonra da Hiristiyanligi kabul etdi Boylece Eftasiler xanedani yikilmis oldu 487 1094 veya 488 1095 Eftasi emirleri qarsilastiklari bircox ic ve dis probleme ragmen ilmi ve edebi faaliyetleri ihmal etmediler Ozellikle Mehemmed el Muzefferr ve Omer el Mutevekkil donemlerinde Batalyevs en meshur sair ve ediplerin duragi oldu Bunlarin basinda unlu sair Ibn Abdun ile Ebu Bekir Ebu Mehemmed ve Ebul Hasan adli uc qardas gelir Bizzat Mehemmed el Muzefferr de asrinin onde gelen edip ve sairlerinden olup cesitli konulari ihtiva eden el Muzefferri adli elli ciltlik bir eseri oldugu revayet edilir Ayrica Endulusun en meshur fakihlerinden olan Ebul Velid el Baci de Eftasiler doneminde yetismistir Eftasi hokmdarlari Abdallah b Muhammad Ibn al Aftas Abu Muhammad al Mansur 1022 1045 Muhammad b Abdallah Abu Bakr al Muzaffar 1045 1068 Yahya b Muhammad 1068 Umar b Muhammad Abu Hafs al Mutawakkil 1068 1094 killed 1094 or 1095IstinadlarEI I 242 C E Bosworth The New Islamic Dynasties Columbia University Press 1996 18 Hemcinin bax Monarx sulale ve ya onlarin numayendeleri ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin