Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İsmin hallanması — isimlərin əlaqəyə girdiyi sözlərin tələbi ilə formaca dəyişməsinə deyilir.
İsimlərin cümlədə asılı olduğu sözlərin tələbi ilə formaca dəyişməsi, yəni müəyyən qrammatik şəkilçilər qəbul etmiş formasıdır.
Azərbaycan dilində ismin altı halı var: Adlıq hal, Yiyəlik hal, Yönlük hal, Təsirlik hal, Yerlik hal, Çıxışlıq hal
Adlıq hal:
Bu hal başlıca olaraq, subyekt halı olub, şəxs, əşya, hadisə və s.-in adını bildirir. Morfoloji əlaməti yoxdur. Isimlər lüğətlərdə adlıq halda verilir. Bu halda olan isím kim? nə? hara?suallarından birinə cavab verir.
Adlıq halda olan isimlər cümlədə, əsasən, dörd mövqedə işlənir:
1) mübtəda: İnsan yer üzünün əşrəfidir.
2) xəbər: Yer üzünün əşrəfi insandır.
3) təyin: Dəri çanta dözümlü olur.
4) xitab: Ey müsəlmanlar, bu gün ol yari pünhan ayrılır.
Adlıq halda olan sözlər mübtəda vəzifəsində işlənərkən həm feili, həm də ismi xəbərlə əlaqə - yə girə bilər. Məsələn: Həsən (mübtəda) müəllimdir (ismi xəbər). Həsən (mübtəda) fizika fənni tədris edir. (feili xəbər).
Adlıq halda olan isim başlanğıc formada işlənə də bilər, işlənməyə də bilər. Məsələn: qələm sözü, adlıq halda - başlanğıc formadadır. Qələmlər, qələmim, qələmdir sözləri isə adlıq halda olsa da, başlanğıc formada deyil. Başlanğıc formada olan isimlərin hamısı adlıq halda olur. Çünki, başlanğıc formada olan sözlərin sonunda heç bir qrammatik şəkilçi işlənmir.
Söz birləşməsi və cümlələr də sifətləşmiş isimlər də adlıq halda olur. Məsələn: qızıl saat, dəmir qapı və s.
Adlıq halda olan isim qoşmalarla işlənə bilir. Məsələn: müəllim üçün, Əhməd ilə, uşaq qədər, çiçək kimi və s.
Yiyəlik hal:
Yiyəlik halda işlənən isimlər özündən sonra gələn sözlə əlaqələnərək əşyalar, şəxslər arasında
sahiblik mənası bildirir. Özünəməxsus şəkilçisi -ın4 (-nın4), sualları isə kimin? nəyin? haranın?-dır.
Məsələn: tələbənin (kimin?) sözü, evin (nəyin?) dirəyi, Şəkinin (haranın?) küçələri və s.
Yiyəlik hal sahiblik, yiyəlik məzmununu konkret və ümumi şəkildə ifadə etməsinə görə iki cür olur:
müəyyən yiyəlik hal.
qeyri-müəyyən yiyəlik hal.
Müəyyən yiyəlik hal:
Müəyyən yiyəlik hal -ın (-nın) şəkilçisi ilə düzəlir və kimin? nəyin? haranın? suallarına cavab olur və yiyəlik məzmununu konkret şəkildə ifadə edir. Məsələn: evin qapısı dedikdə burada hər hansı bir ev yox, konkret, bilinən evin qapısı nəzərdə tutulur.
Samitlə bitən sözlər yiyəlik halda -ın, saitlə bitən sözlər yiyəlik halda -nın şəkilçisi qəbul edir, yəni saitlə bitən sözlər yiyəlik halda işlənərkən n bitişdirici samitindən istifadə olunur. Məsələn :
Əli-n-in kitabı, Əhməd-in kitabı.
Mən və biz əvəzlikləri yiyəlik halda -im şəkilçisi qəbul edir. Məsələn: mənim oxumağım, bizim охumağımız.
Müəyyən yiyəlik halda olan isim, bir qayda olaraq, özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili söz tələb edir. Bu zaman III növ təyini söz birləşməsi əmələ gəlir. Müəyyən yiyəlik hallı söz, əsasən, III növ təyini söz birləşməsinin asılı (birinci) tərəfi kimi çıxış edir. Məsələn: üzümün şirəsi, pəncərənin şüşəsi, körpünün o tərəfi, Alı kişinin əmanəti və s.
Qeyri-müəyyən yiyəlik hal:
Qeyri-müəyyən yiyəlik hal şəkilçisiz olur və nə? sualına cavab verir, sahiblik, yiyəlik məzmununu ümumi şəkildə ifadə edir. Məsələn: pancərə şüşəsi, meyvə ağacı dedikdə ümumi şəkildə qeyri-müəyyən sahiblik məzmununu ifadə edir.
Qeyri-müəyyən yiyəlik halda işlənmiş söz həmişə özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili söz tələb edir və birlikdə mürəkkəb cümlə üzvü kimi çıxış edir. Bu zaman bunların arasına, demək olar ki, başqa söz əlavə etmək olmur. Məsələn:
Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalətək qızarmaq üz qaydasıdır.
Qeyri-müəyyən yiyəlik hallı söz çox zaman müəyyən yiyəlik hala çevrilə bilir. Məsələn: pəncərə şüşəsi – pəncərənin şüşəsi, məktəb həyəti – məktəbin həyəti, dağ havası – dağın havası və s.
Bütün qeyri-müəyyən yiyəlik hallı sözləri müəyyən yiyəlik hala çevirmək olmur. Bunun səbəbi mənsubiyyət şəkilçili sözün həmin sözə faktiki olaraq aid olmaması və sahiblik, yiyəlik məzmunu yox, ümumilikdə ad bildirməsidir. Məsələn: bazar günü ifadəsi əslində həftənin günüdür və s.
Qeyri-müəyyən yiyəlik hallı söz həmişə II növ təyini söz birləşməsinin asılı (birinci) tərəfi kimi çıxış edir. Məsələn: el gücü - sel gücü, məktəb geyimi, idman paltarı, futbol meydançası və s.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ismin hallanmasi isimlerin elaqeye girdiyi sozlerin telebi ile formaca deyismesine deyilir Isimlerin cumlede asili oldugu sozlerin telebi ile formaca deyismesi yeni mueyyen qrammatik sekilciler qebul etmis formasidir Azerbaycan dilinde ismin alti hali var Adliq hal Yiyelik hal Yonluk hal Tesirlik hal Yerlik hal Cixisliq hal Adliq hal Bu hal baslica olaraq subyekt hali olub sexs esya hadise ve s in adini bildirir Morfoloji elameti yoxdur Isimler lugetlerde adliq halda verilir Bu halda olan isim kim ne hara suallarindan birine cavab verir Adliq halda olan isimler cumlede esasen dord movqede islenir 1 mubteda Insan yer uzunun esrefidir 2 xeber Yer uzunun esrefi insandir 3 teyin Deri canta dozumlu olur 4 xitab Ey muselmanlar bu gun ol yari punhan ayrilir Adliq halda olan sozler mubteda vezifesinde islenerken hem feili hem de ismi xeberle elaqe ye gire biler Meselen Hesen mubteda muellimdir ismi xeber Hesen mubteda fizika fenni tedris edir feili xeber Adliq halda olan isim baslangic formada islene de biler islenmeye de biler Meselen qelem sozu adliq halda baslangic formadadir Qelemler qelemim qelemdir sozleri ise adliq halda olsa da baslangic formada deyil Baslangic formada olan isimlerin hamisi adliq halda olur Cunki baslangic formada olan sozlerin sonunda hec bir qrammatik sekilci islenmir Soz birlesmesi ve cumleler de sifetlesmis isimler de adliq halda olur Meselen qizil saat demir qapi ve s Adliq halda olan isim qosmalarla islene bilir Meselen muellim ucun Ehmed ile usaq qeder cicek kimi ve s Yiyelik hal Yiyelik halda islenen isimler ozunden sonra gelen sozle elaqelenerek esyalar sexsler arasinda sahiblik menasi bildirir Ozunemexsus sekilcisi in4 nin4 suallari ise kimin neyin haranin dir Meselen telebenin kimin sozu evin neyin direyi Sekinin haranin kuceleri ve s Yiyelik hal sahiblik yiyelik mezmununu konkret ve umumi sekilde ifade etmesine gore iki cur olur mueyyen yiyelik hal qeyri mueyyen yiyelik hal Mueyyen yiyelik hal Mueyyen yiyelik hal in nin sekilcisi ile duzelir ve kimin neyin haranin suallarina cavab olur ve yiyelik mezmununu konkret sekilde ifade edir Meselen evin qapisi dedikde burada her hansi bir ev yox konkret bilinen evin qapisi nezerde tutulur Samitle biten sozler yiyelik halda in saitle biten sozler yiyelik halda nin sekilcisi qebul edir yeni saitle biten sozler yiyelik halda islenerken n bitisdirici samitinden istifade olunur Meselen Eli n in kitabi Ehmed in kitabi Men ve biz evezlikleri yiyelik halda im sekilcisi qebul edir Meselen menim oxumagim bizim ohumagimiz Mueyyen yiyelik halda olan isim bir qayda olaraq ozunden sonra mensubiyyet sekilcili soz teleb edir Bu zaman III nov teyini soz birlesmesi emele gelir Mueyyen yiyelik halli soz esasen III nov teyini soz birlesmesinin asili birinci terefi kimi cixis edir Meselen uzumun siresi pencerenin susesi korpunun o terefi Ali kisinin emaneti ve s Qeyri mueyyen yiyelik hal Qeyri mueyyen yiyelik hal sekilcisiz olur ve ne sualina cavab verir sahiblik yiyelik mezmununu umumi sekilde ifade edir Meselen pancere susesi meyve agaci dedikde umumi sekilde qeyri mueyyen sahiblik mezmununu ifade edir Qeyri mueyyen yiyelik halda islenmis soz hemise ozunden sonra mensubiyyet sekilcili soz teleb edir ve birlikde murekkeb cumle uzvu kimi cixis edir Bu zaman bunlarin arasina demek olar ki basqa soz elave etmek olmur Meselen Xumar xumar baxmaq goz qaydasidir Laletek qizarmaq uz qaydasidir Qeyri mueyyen yiyelik halli soz cox zaman mueyyen yiyelik hala cevrile bilir Meselen pencere susesi pencerenin susesi mekteb heyeti mektebin heyeti dag havasi dagin havasi ve s Butun qeyri mueyyen yiyelik halli sozleri mueyyen yiyelik hala cevirmek olmur Bunun sebebi mensubiyyet sekilcili sozun hemin soze faktiki olaraq aid olmamasi ve sahiblik yiyelik mezmunu yox umumilikde ad bildirmesidir Meselen bazar gunu ifadesi eslinde heftenin gunudur ve s Qeyri mueyyen yiyelik halli soz hemise II nov teyini soz birlesmesinin asili birinci terefi kimi cixis edir Meselen el gucu sel gucu mekteb geyimi idman paltari futbol meydancasi ve s