Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
"Qloballaşma" mövzusu son 15-20 il ərzində intellektual diskussiya meydanında aktuallığına görə əsas mövzudur. Bu, sadəcə gələcəyin nəzəri modeli haqqında diskussiyalar deyil, bütün dünyanı əhatə edən sivilizasiya prosesinin analizinə cəhdlərdir. Qloballaşma prosesi obyektivdir. SSRİ dağıldıqdan sonra biz bu planetar layihəyə qoşulmuş və tarixi zərurətin çağırışı ilə qloballaşmanın obyektləri sırasına daxil olmuşuq.
Bütün tarix boyu bu və ya digər universal fikri bütün dünyaya yaymaq cəhdləri olub. Yeganə həqiqəti bütün dünyaya yaymaq təkəbbürü ilə müxtəlif imperiyaların, dini ekspansiyaların və totalitar siyasi rejimlərin meydana gəlməsi buna sübutdur. Müasir anlamda qloballaşma mənasını ifadə edən proses yeni hadisə sayıla bilməz. Lakin, yalnız SSRİ və onun qurduğu sosialist ölkələri bloku dağıldıqdan sonra II minilliyin sonunda real qloballaşma mümkün olmuşdur.
Dünya inkişafının müasir mərhələsinin başlıca meyli məhz miqyası getdikcə böyüyən qloballaşmadır. Əgər bəşəriyyət XX əsri elmi inkişafın nailiyyətlərinin yaratdığı xoş ümidlərlə qarşılamışdısa, qloballaşma prosesi çox vaxt heç də nikbinlik doğurmur . Bu mürəkkəb və birmənalı qiymətləndirilməyən prosesin perspektivləri hamımızı düşündürür. Qloballaşma dövlətlərin sabit inkişafının, bütövlüyünün və idarəetmə sistemlərinin stabilliyinin təmin olunmasına, iqtisadi münasibətlərdə ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasına, xalqların rifah halının yüksəldilməsinə kömək etməlidir. Sözsüz ki, beynəlxalq hüquq prinsipləri və normalarının aliliyi, dəyişikliklərin təkamül xarakteri, qarşılıqlı etimad və ümumbəşəri dəyərlərə sədaqətlə yanaşı hər bir ölkənin səciyyəvi milli cəhətlərinin də nəzərə alınması bu prosesin müəyyənedici istiqamətləri olmalıdır .
Qloballaşmaya müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Qloballaşmaya neqativ yanaşan bəzi alimlər belə hesab edir ki, o milli mədəniyyəti məhv edir, dövlətin müstəqilliyini inkar edir, cəmiyyətə yad olan istehsal standartlarını zorla yeridir və s. Başqa bir qisim isə qloballaşmanı sivilizasiyaların toqquşması və sivilizasiyaların müharibəsi kimi qəbul edir. Onların fikrincə qloballaşmaya münasibət bütün dünyanı qlobalistlərə və antiqlobalistlərə ayırır ki, bu da qloballaşmanın önündə gedən Amerika Birləşmiş Ştatlarına düşmənləri ilə mübarizədə hegemonluğunu qoruyub saxlamağa imkan verir. Buna baxmayaraq, qloballaşma dünyadakı siyasi proseslərə, beynəlxalq münasibətlərə və hətta etika və mənəviyyata da təsir edir. Lakin qloballaşmanın xalqlara tam olaraq nə verə biləcəyi böyük bir sirr olaraq qalır. Bu gün qloballaşma insanların, xüsusi ilə də elitanın şüurunu və davranışını həqiqətən dəyişir . Qloballaşma əleyhdarları əmindirlər ki, qloballaşma dünya üzərində hökmranlığı ələ almaq üçün düşünülən və işə salınan bir mexanizmdir. Onların belə deməyə əsasları da var — çünki hələlik qlobal iqtisadiyyatdan daha çox varlı və inkişaf etmiş bir neçə dövlət bəhrələnir.
Qloballaşma indi bütün dünyanı ağuşuna almış mürəkkəb bir proses kimi qiymətləndirilməkdədir. Dünya kapitalist sisteminin yeni tarixi mərhələsini ifadə edən qloballaşma sanıldığı kimi heç də, bir formalı proses deyil. İqtisadi qloballaşmanın ön plana çıxması ilə birlikdə, kapitalist sistemini hərtərəfli əhatə edən qloballaşma, əsasən, üç sahədə bir-birini tamamlayaraq genişlənməkdədir. Bunlar iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdir. Bu sahələr adlarına müvafiq olaraq qloballaşmanın bir-biri ilə əlaqəli olan 3 əsas formasını təşkil edir. Lakin sözün həqiqi mənasında iqtisadi qloballaşma hazırda onun başlıca forması olaraq qalmaqdadır .
Belə ki, qloballaşmanın özündə ehtiva etdiyi ideoloji mahiyyət, əsasən, iqtisadi qloballaşmanı ön plana çəkir. İqtisadi qloballaşma milli iqtisadi sistemlərin vahid bir iqtisadi sistem halında birləşməsi, onların qarşılıqlı asılı vəziyyətə gəlməsi və bununla da ölkələr arasındakı bütün iqtisadi münasibətlərin liberallaşmasıdır. Belə bir düşüncə mövcuddur ki, milli dövlətlər arasında hər cür maliyyə, iqtisadi və informasiya sərhədləri götürülməli, azad iqtisadiyyat və ticarət, azad rəqabət, maksimum sərbəstlik üçün münbit şərait yaradılmalıdır. Qloballaşmanın həqiqi mahiyyəti əslində elə bundan ibarətdir. O, iqtisadi inteqrasiya ideyalarının həyata keçirilməsinin yeni və daha da təkmilləşdirilmiş formasını müəyyənləşdirir. Lakin hətta ən inkişaf etmiş dövlətlərin özündə belə qloballaşmadan ehtiyatlananların, bu ideyanın millətlərin özünəməxsus tarixi nailiyyətlərini, milli və mənəvi dəyərlərini məhv edəcəyini düşünənlərin olmasına baxmayaraq, qloballaşmanın əsas üstünlüklərindən biri də məhz elə bundan ibarətdir ki, o dünyəvi inteqrasiyanı hər bir xalqın milli maraqları kontekstində təsəvvür etməyə imkan verir.
Qloballaşma prosesinin əsas forması olan iqtisadi qloballaşmanın özəyini ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi inteqrasiyası təşkil edir. İqtisadi inteqrasiya dövlətlərin təsərrüfat və siyasi cəhətdən elə birləşməsidir ki, bu birləşmədə milli təsərrüfatlar arasındakı əmək bölgüsü müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilir. Belə iqtisadi əməkdaşlıq müxtəlif ölkələr arasında müstəqillik, bərabərlik prinsipi ilə bir-birinin daxili işlərinə qarışmadan bu ölkələrin qarşılıqlı səmərə prinsipi əsasında iqtisadi və elmi-texniki əlaqələrinin birlikdə razılaşdırılaraq həyata keçirilməsindən ibarətdir ki, bunun da özəyində beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi durur. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya əmtəə və xidmətlərin sərbəst hərəkəti, kapital və işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti, birgə iqtisadi, valyuta-maliyyə, elmi-texniki, sosial, xarici və hərbi siyasətin razılıq ilə həyata keçirilməsinə əsaslanır. Dünya dövlətləri bu yolla öz istehsal güclərinin, istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına nail olur və bunların məntiqi göstəricisi kimi əhalinin rifah səviyyəsinin yüksəlməsinə cəhd edirlər.
Qloballaşmanı iqtisadi rakursdan seyr etdikdə, siyasətdən fərqli olaraq sadə insanlar üçün daha açıq görünən halları sadalamaq olar. Sadə insanlar üçün qloballaşma — "Coca-Cola", "Adidas", "Nokia", "Panasonic", "Mersedes" və sair bu kimi ticarət nişanlarıdır. Doğrudan da, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının son onilliklər ərzində sürətli sıçrayışı qlobal ticarət nişanlarına malik olan transmilli şirkətlərin (TMŞ) fəaliyyətini xeyli aktivləşdirib. Artıq okeanın o tayında oturub Avropa, Asiya, Afrika, Avstraliyadakı bazarlara asanlıqla daxil olub öz məhsulunu satmaq imkanı yaranıb. Lokal bazar və müştəri uğrunda əsrlərlə gedən mübarizə artıq beynəlxalq səviyyədə aparılır. Bütün bunlar iqtisadi qloballaşmanın ən başlıca təzahürləridir. Qloballaşmış iqtisadiyyatın mahiyyətcə fərqi ondadır ki, ən müasir texnologiyaya yol demokratikləşib, asanlaşıb .
İqtisadi qloballaşmanın 2 əsas komponenti var: 1) qlobal bazarın yaranması və 2) istehsalın qloballaşması. Qlobal bazar tarixən bir-birindən ayrı olan milli bazarların bir yerə cəmləşdiyi nəhəng çətirdir. Yuxarıda sadalanan ticarət nişanlarının bütün dünyada istehlak məhsulu kimi qəbul olunması qlobal bazarın ən bariz nümunəsidir. Müxtəlif milli zövq və seçimlər qloballaşmaya ən böyük maneə kimi görünsə də, artıq qloballaşma dünyada xüsusi vahid zövq, dəb və seçim meydana gətirmişdir. Qlobal bazarın ən əsas və diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərindən biri budur ki, daxili bazarda bir-birinə rəqib olan TMŞ-lər artıq vahid dünya bazarı uğrunda rəqabət aparırlar, həmçinin əksinə yerli bazara daxil olan xarici rəqiblərə qarşı mübarizə aparırlar.
İstehsalın qloballaşması istehsalın xərc və keyfiyyət üstünlüklərindən yararlanmaq üçün müəssisələrin öz məhsullarını müxtəlif ölkələrdə istehsal etməsidir. Başqa sözlə parçaları ayrı-ayrı ölkələrdən mənbələnən vahid məhsulun yaranmasıdır. Misal üçün "Boinq" şirkətinin son hava gəmilərindən biri olan "Boinq–777" 132500 əsas komponentdən təşkil olunmuşdur ki, bunlar da dünyanın müxtəlif ölkələrinə mənsub olan 545 təchizatçı tərəfindən təmin edilmişdir və bu artıq qlobal istehsal torunun var olmasının əyani sübutudur. Ona görə də bu gün dünyada TMŞ-lər tərəfindən istehsal olunan məhsulları konkret olaraq amerikan malı, alman malı, fransız malı, yapon malı deyil, dünya malı kimi xarakterizə etmək daha doğru olar.
İqtisadi qloballaşma kapitalın hərəkətini sürətləndirən və yeni ideyaların tətbiqini təmin edən vahid qlobal maliyyə və informasiya məkanının formalaşması və inkişafı prosesidir. Tanınmış alim Manuel Kastels qlobal iqtisadiyyatı bütün planet miqyasında real zaman rejimində işləmək qabiliyyəti olan vahid iqtisadi sistem kimi xarakterizə etmişdir. Manuel Kastelsə görə dünya iqtisadiyyatının qloballaşması anlayışı dünya təsərrüfatının inteqrasiyası anlayışından daha genişdir .
İqtisadi qloballaşmanın başlıca hərəkətverici qüvvəsini isə barəsində yuxarıda da bəhs olunan, dövlət sərhədləri ilə hesablaşmadan öz istehsalını qurmaq üçün hara faydalıdırsa oraya da kapitalını qoyan TMŞ-lər təşkil edir. Bu zaman TMŞ-lərin mənfi təsirlərinin qarşısını almaq üçün qlobal səviyyədə tədbirlərin görülməsi ön plana çıxır. Bu barədə Portuqaliyanın baş naziri olmuş Antonio Qutyerresin fikirləri ilə razılaşmaq olar. O, hesab edir ki, TMŞ-lərin eqoizminə qarşı güclü regional blokların iradəsini və dünya miqyasında əlaqələndirilmiş səmərəli siyasəti qoymaq olar və o, buna uğurlu misallar çəkir: "Heç bir kiçik və hətta böyük dövlət TMŞ kimi nəhənglərə qarşı təkbaşına müqavimət göstərə bilməz, Avropa Birliyi və Şimali Amerika dövlətlərini birləşdirən NAFTA isə bunu bacarır". Doğrudur, TMŞ-lər qloballaşan dünyanın başlıca oyunçularıdır. Lakin həmin proseslərdə mühüm rolu təkcə onlar deyil, milli dövlətlər, həmçinin, müxtəlif dövlətlərarası institutlar, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, eləcə də qeyri-hökumət təşkilatları, beynəlxalq, regional və milli təşkilatlar, vətəndaş cəmiyyətinin birlikləri və xüsusi ilə də kütləvi informasiya vasitələri oynayırlar.
XX əsrin sonunda iqtisadi qloballaşmanın və liberal fundamentalizmin əsaslarını yaradan "Vaşinqton konsensusu" dünya təsərrüfatına güclü təsir göstərmişdir. Dünya iqtisadi siyasəti layihəsi Beynəlxalq Valyuta Fondu və digər beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən qeyri-qərb dövlətlərinə münasibətdə reallaşdırılmış və "Vaşinqton konsensusu" adını almışdır. "Vaşinqton konsensusu"nu yaradarkən ABŞ maliyyə nazirliyinin, Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dünya Bankının rəhbərləri dünya ticarətinin yolu üzərində duran gömrük və digər baryerlərin aradan qaldırılması haqqında razılığa gəlmişlər. "Vaşinqton konsensusu"na əsasən iqtisadiyyatda islahatların aparılması üçün bir sıra təkliflər işlənib hazırlanmışdır. Lakin "Vaşinqton konsensusu" qlobal iqtisadiyyatın böhranı ilə başa çatdı. Onun da başlanğıcını 1997-ci ildə baş vermiş Asiya maliyyə böhranı qoymuşdur. Beynəlxalq Valyuta Fondunun səhv təklifləri əsasında əvvəlcə Şərqi Asiya, Latın Amerikası və Şərqi Avropa iqtisadiyyatı çox böyük ziyan çəkdi. Bu isə ABŞ-nin geosiyasi və geoiqtisadi maraqlarına uyğun idi. Çox az bir müddət keçdikdən sonra maliyyə böhranı dalğası Amerika iqtisadiyyatına da təsir etdi. Şərqi Avropanın bir çox iqtisadçıları "Vaşinqton konsensusu" modelinin tətbiqinin əleyhinə çıxdılar. Çünki həmin model dövləti iqtisadiyyatdan ayırmışdır.
Hazırkı zamanda iqtisadi qloballaşma tərəfdarları hər il Ümumdünya Davos Forumunda görüşürlər. Görüşlərdə işgüzar dairələrin və siyasi elitanın nümayəndələri iştirak edir. Elə buna görə də çox vaxt qlobalistləri "Davos adamları" adlandırırlar. Bundan başqa, işgüzar Avropa elitası üçün Zaltsburq Forumu təşkil edilir. Bu forumların keçirilməsi çox vaxt antiqlobalistlərin kütləvi etirazları ilə müşahidə olunur .
Faktlar onu göstərir ki, iqtisadi qloballaşma prosesi mədəni və yaxud siyası qloballaşmadan daha sürətlə gedir. Real görünən odur ki, qloballaşma dünyanı vahid bir iqtisadi məkan kimi nəzərdə tutur, amma onun mahiyyəti yalnız iqtisadi bütövləşmə ilə məhdudlaşmır. Qloballaşma həm də hərbi-siyasi, sosial-mədəni, elmi-texniki bütövləşməni şərtləndirən tarixi bir faktora çevrilmişdir. Ona görə də belə hesab etmək olar ki, qloballaşmanın növbəti mərhələsində siyasi qloballaşma ön plana çıxacaqdır. Həm iqtisadi, həm də siyasi qloballaşma isə mənəvi-mədəni dəyərlərin də ciddi təsirə məruz qalmasına səbəb olacaq . Qloballaşma yalnız bütün müxtəlifliyi ilə bəşər nəslinə mənsubluğumuza əsaslanan ümumi gələcəyin formalaşdırılması sahəsində irimiqyaslı və təkidli səylərimizin nəticəsində tam, hərtərəfli və ədalətli xarakterə malik ola bilər.
Qloballaşma Azərbaycan Respublikasının qarşısında da çox böyük perspektivlər açır. 1994-cü ildə imzalanmış "Əsrin müqaviləsi", "Bakı — Tbilisi — Ceyhan" neft və "Bakı — Tbilisi — Ərzurum" qaz kəmərlərinin reallaşdırılması, "Bakı — Tbilisi — Qars" yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsi istiqamətində atılmış uğurlu addımlar, tarixi İpək yolunun bərpasında ölkəmizin iştirakı Azərbaycanın dünya iqtisadi məkanına inteqrasiyasının artıq real həyat hadisəsi kimi təzahür etməsinin əyani göstəricisinə çevrilmişdir. Bunun da əhəmiyyəti az deyil ki, qloballaşma cəmiyyətin və ayrı-ayrı fərdlərin qarşısında duran başlıca məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirir. Bu məqsədlərə çatmaq üçün cəmiyyətin bütün daxili ehtiyatlarını səfərbər etmək çox zəruridir — hər bir vətəndaş başa düşməlidir ki, dövlətin həyata keçirdiyi islahatların son nəticəsi onun da öz vəzifələrini səylə və yüksək peşəkarlıqla yerinə yetirməyə hazır olmasından, eləcə də vətəndaş kimi mövqeyini bildirməsindən asılıdır.
Ədəbiyyat siyahısı
- Əliyev H.Ə., "Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında", Bakı—2001, s.5
- Əliyev H.Ə., "Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında", Bakı—2001, s.6
- Панарин А.С., "Искушение глобализмом", Москва—2000, s.57
- Şükürov A.M., "Qloballaşmış cəmiyyətlər: dünən, bu gün və sabah", Bakı—2006, s.47
- Уткин А.И., "Глобализация: процесс и осмысление", Москва—2001, s.37
- Şükürov A.M., "Qloballaşmış cəmiyyətlər: dünən, bu gün və sabah", Bakı—2006, s.114
- Şükürov A.M., "Qloballaşmış cəmiyyətlər: dünən, bu gün və sabah", Bakı—2006, s.117
- Rüstəmov Y.İ., "Fəlsəfənin əsasları", Bakı—2007, s.503
Mənbə
Tərxan Paşazadə, "Qloballaşmanın başlıca forması: İqtisadi qloballaşma", "Odlar Yurdu Universitetinin elmi və pedaqoji xəbərləri" (№ 26), Odlar Yurdu Universiteti, Bakı – dekabr 2008, səhifə: 102-105.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qloballasma movzusu son 15 20 il erzinde intellektual diskussiya meydaninda aktualligina gore esas movzudur Bu sadece geleceyin nezeri modeli haqqinda diskussiyalar deyil butun dunyani ehate eden sivilizasiya prosesinin analizine cehdlerdir Qloballasma prosesi obyektivdir SSRI dagildiqdan sonra biz bu planetar layiheye qosulmus ve tarixi zeruretin cagirisi ile qloballasmanin obyektleri sirasina daxil olmusuq Butun tarix boyu bu ve ya diger universal fikri butun dunyaya yaymaq cehdleri olub Yegane heqiqeti butun dunyaya yaymaq tekebburu ile muxtelif imperiyalarin dini ekspansiyalarin ve totalitar siyasi rejimlerin meydana gelmesi buna subutdur Muasir anlamda qloballasma menasini ifade eden proses yeni hadise sayila bilmez Lakin yalniz SSRI ve onun qurdugu sosialist olkeleri bloku dagildiqdan sonra II minilliyin sonunda real qloballasma mumkun olmusdur Dunya inkisafinin muasir merhelesinin baslica meyli mehz miqyasi getdikce boyuyen qloballasmadir Eger beseriyyet XX esri elmi inkisafin nailiyyetlerinin yaratdigi xos umidlerle qarsilamisdisa qloballasma prosesi cox vaxt hec de nikbinlik dogurmur Bu murekkeb ve birmenali qiymetlendirilmeyen prosesin perspektivleri hamimizi dusundurur Qloballasma dovletlerin sabit inkisafinin butovluyunun ve idareetme sistemlerinin stabilliyinin temin olunmasina iqtisadi munasibetlerde ayri seckiliyin aradan qaldirilmasina xalqlarin rifah halinin yukseldilmesine komek etmelidir Sozsuz ki beynelxalq huquq prinsipleri ve normalarinin aliliyi deyisikliklerin tekamul xarakteri qarsiliqli etimad ve umumbeseri deyerlere sedaqetle yanasi her bir olkenin seciyyevi milli cehetlerinin de nezere alinmasi bu prosesin mueyyenedici istiqametleri olmalidir Qloballasmaya muxtelif yanasmalar movcuddur Qloballasmaya neqativ yanasan bezi alimler bele hesab edir ki o milli medeniyyeti mehv edir dovletin musteqilliyini inkar edir cemiyyete yad olan istehsal standartlarini zorla yeridir ve s Basqa bir qisim ise qloballasmani sivilizasiyalarin toqqusmasi ve sivilizasiyalarin muharibesi kimi qebul edir Onlarin fikrince qloballasmaya munasibet butun dunyani qlobalistlere ve antiqlobalistlere ayirir ki bu da qloballasmanin onunde geden Amerika Birlesmis Statlarina dusmenleri ile mubarizede hegemonlugunu qoruyub saxlamaga imkan verir Buna baxmayaraq qloballasma dunyadaki siyasi proseslere beynelxalq munasibetlere ve hetta etika ve meneviyyata da tesir edir Lakin qloballasmanin xalqlara tam olaraq ne vere bileceyi boyuk bir sirr olaraq qalir Bu gun qloballasma insanlarin xususi ile de elitanin suurunu ve davranisini heqiqeten deyisir Qloballasma eleyhdarlari emindirler ki qloballasma dunya uzerinde hokmranligi ele almaq ucun dusunulen ve ise salinan bir mexanizmdir Onlarin bele demeye esaslari da var cunki helelik qlobal iqtisadiyyatdan daha cox varli ve inkisaf etmis bir nece dovlet behrelenir Qloballasma indi butun dunyani agusuna almis murekkeb bir proses kimi qiymetlendirilmekdedir Dunya kapitalist sisteminin yeni tarixi merhelesini ifade eden qloballasma sanildigi kimi hec de bir formali proses deyil Iqtisadi qloballasmanin on plana cixmasi ile birlikde kapitalist sistemini herterefli ehate eden qloballasma esasen uc sahede bir birini tamamlayaraq genislenmekdedir Bunlar iqtisadi siyasi ve medeni sahelerdir Bu saheler adlarina muvafiq olaraq qloballasmanin bir biri ile elaqeli olan 3 esas formasini teskil edir Lakin sozun heqiqi menasinda iqtisadi qloballasma hazirda onun baslica formasi olaraq qalmaqdadir Bele ki qloballasmanin ozunde ehtiva etdiyi ideoloji mahiyyet esasen iqtisadi qloballasmani on plana cekir Iqtisadi qloballasma milli iqtisadi sistemlerin vahid bir iqtisadi sistem halinda birlesmesi onlarin qarsiliqli asili veziyyete gelmesi ve bununla da olkeler arasindaki butun iqtisadi munasibetlerin liberallasmasidir Bele bir dusunce movcuddur ki milli dovletler arasinda her cur maliyye iqtisadi ve informasiya serhedleri goturulmeli azad iqtisadiyyat ve ticaret azad reqabet maksimum serbestlik ucun munbit serait yaradilmalidir Qloballasmanin heqiqi mahiyyeti eslinde ele bundan ibaretdir O iqtisadi inteqrasiya ideyalarinin heyata kecirilmesinin yeni ve daha da tekmillesdirilmis formasini mueyyenlesdirir Lakin hetta en inkisaf etmis dovletlerin ozunde bele qloballasmadan ehtiyatlananlarin bu ideyanin milletlerin ozunemexsus tarixi nailiyyetlerini milli ve menevi deyerlerini mehv edeceyini dusunenlerin olmasina baxmayaraq qloballasmanin esas ustunluklerinden biri de mehz ele bundan ibaretdir ki o dunyevi inteqrasiyani her bir xalqin milli maraqlari kontekstinde tesevvur etmeye imkan verir Qloballasma prosesinin esas formasi olan iqtisadi qloballasmanin ozeyini olkelerin qarsiliqli iqtisadi inteqrasiyasi teskil edir Iqtisadi inteqrasiya dovletlerin teserrufat ve siyasi cehetden ele birlesmesidir ki bu birlesmede milli teserrufatlar arasindaki emek bolgusu muxtelif seviyyelerde heyata kecirilir Bele iqtisadi emekdasliq muxtelif olkeler arasinda musteqillik beraberlik prinsipi ile bir birinin daxili islerine qarismadan bu olkelerin qarsiliqli semere prinsipi esasinda iqtisadi ve elmi texniki elaqelerinin birlikde razilasdirilaraq heyata kecirilmesinden ibaretdir ki bunun da ozeyinde beynelxalq emek bolgusunun derinlesmesi durur Beynelxalq iqtisadi inteqrasiya emtee ve xidmetlerin serbest hereketi kapital ve isci quvvesinin beynelxalq hereketi birge iqtisadi valyuta maliyye elmi texniki sosial xarici ve herbi siyasetin raziliq ile heyata kecirilmesine esaslanir Dunya dovletleri bu yolla oz istehsal guclerinin istehsalin semereliliyinin artirilmasina nail olur ve bunlarin mentiqi gostericisi kimi ehalinin rifah seviyyesinin yukselmesine cehd edirler Qloballasmani iqtisadi rakursdan seyr etdikde siyasetden ferqli olaraq sade insanlar ucun daha aciq gorunen hallari sadalamaq olar Sade insanlar ucun qloballasma Coca Cola Adidas Nokia Panasonic Mersedes ve sair bu kimi ticaret nisanlaridir Dogrudan da informasiya kommunikasiya texnologiyalarinin son onillikler erzinde suretli sicrayisi qlobal ticaret nisanlarina malik olan transmilli sirketlerin TMS fealiyyetini xeyli aktivlesdirib Artiq okeanin o tayinda oturub Avropa Asiya Afrika Avstraliyadaki bazarlara asanliqla daxil olub oz mehsulunu satmaq imkani yaranib Lokal bazar ve musteri ugrunda esrlerle geden mubarize artiq beynelxalq seviyyede aparilir Butun bunlar iqtisadi qloballasmanin en baslica tezahurleridir Qloballasmis iqtisadiyyatin mahiyyetce ferqi ondadir ki en muasir texnologiyaya yol demokratiklesib asanlasib Iqtisadi qloballasmanin 2 esas komponenti var 1 qlobal bazarin yaranmasi ve 2 istehsalin qloballasmasi Qlobal bazar tarixen bir birinden ayri olan milli bazarlarin bir yere cemlesdiyi neheng cetirdir Yuxarida sadalanan ticaret nisanlarinin butun dunyada istehlak mehsulu kimi qebul olunmasi qlobal bazarin en bariz numunesidir Muxtelif milli zovq ve secimler qloballasmaya en boyuk manee kimi gorunse de artiq qloballasma dunyada xususi vahid zovq deb ve secim meydana getirmisdir Qlobal bazarin en esas ve diqqeti celb eden xususiyyetlerinden biri budur ki daxili bazarda bir birine reqib olan TMS ler artiq vahid dunya bazari ugrunda reqabet aparirlar hemcinin eksine yerli bazara daxil olan xarici reqiblere qarsi mubarize aparirlar Istehsalin qloballasmasi istehsalin xerc ve keyfiyyet ustunluklerinden yararlanmaq ucun muessiselerin oz mehsullarini muxtelif olkelerde istehsal etmesidir Basqa sozle parcalari ayri ayri olkelerden menbelenen vahid mehsulun yaranmasidir Misal ucun Boinq sirketinin son hava gemilerinden biri olan Boinq 777 132500 esas komponentden teskil olunmusdur ki bunlar da dunyanin muxtelif olkelerine mensub olan 545 techizatci terefinden temin edilmisdir ve bu artiq qlobal istehsal torunun var olmasinin eyani subutudur Ona gore de bu gun dunyada TMS ler terefinden istehsal olunan mehsullari konkret olaraq amerikan mali alman mali fransiz mali yapon mali deyil dunya mali kimi xarakterize etmek daha dogru olar Iqtisadi qloballasma kapitalin hereketini suretlendiren ve yeni ideyalarin tetbiqini temin eden vahid qlobal maliyye ve informasiya mekaninin formalasmasi ve inkisafi prosesidir Taninmis alim Manuel Kastels qlobal iqtisadiyyati butun planet miqyasinda real zaman rejiminde islemek qabiliyyeti olan vahid iqtisadi sistem kimi xarakterize etmisdir Manuel Kastelse gore dunya iqtisadiyyatinin qloballasmasi anlayisi dunya teserrufatinin inteqrasiyasi anlayisindan daha genisdir Iqtisadi qloballasmanin baslica hereketverici quvvesini ise baresinde yuxarida da behs olunan dovlet serhedleri ile hesablasmadan oz istehsalini qurmaq ucun hara faydalidirsa oraya da kapitalini qoyan TMS ler teskil edir Bu zaman TMS lerin menfi tesirlerinin qarsisini almaq ucun qlobal seviyyede tedbirlerin gorulmesi on plana cixir Bu barede Portuqaliyanin bas naziri olmus Antonio Qutyerresin fikirleri ile razilasmaq olar O hesab edir ki TMS lerin eqoizmine qarsi guclu regional bloklarin iradesini ve dunya miqyasinda elaqelendirilmis semereli siyaseti qoymaq olar ve o buna ugurlu misallar cekir Hec bir kicik ve hetta boyuk dovlet TMS kimi nehenglere qarsi tekbasina muqavimet gostere bilmez Avropa Birliyi ve Simali Amerika dovletlerini birlesdiren NAFTA ise bunu bacarir Dogrudur TMS ler qloballasan dunyanin baslica oyuncularidir Lakin hemin proseslerde muhum rolu tekce onlar deyil milli dovletler hemcinin muxtelif dovletlerarasi institutlar Umumdunya Ticaret Teskilati Dunya Banki Beynelxalq Valyuta Fondu Beynelxalq Yenidenqurma ve Inkisaf Banki elece de qeyri hokumet teskilatlari beynelxalq regional ve milli teskilatlar vetendas cemiyyetinin birlikleri ve xususi ile de kutlevi informasiya vasiteleri oynayirlar XX esrin sonunda iqtisadi qloballasmanin ve liberal fundamentalizmin esaslarini yaradan Vasinqton konsensusu dunya teserrufatina guclu tesir gostermisdir Dunya iqtisadi siyaseti layihesi Beynelxalq Valyuta Fondu ve diger beynelxalq maliyye institutlari terefinden qeyri qerb dovletlerine munasibetde reallasdirilmis ve Vasinqton konsensusu adini almisdir Vasinqton konsensusu nu yaradarken ABS maliyye nazirliyinin Beynelxalq Valyuta Fondunun ve Dunya Bankinin rehberleri dunya ticaretinin yolu uzerinde duran gomruk ve diger baryerlerin aradan qaldirilmasi haqqinda raziliga gelmisler Vasinqton konsensusu na esasen iqtisadiyyatda islahatlarin aparilmasi ucun bir sira teklifler islenib hazirlanmisdir Lakin Vasinqton konsensusu qlobal iqtisadiyyatin bohrani ile basa catdi Onun da baslangicini 1997 ci ilde bas vermis Asiya maliyye bohrani qoymusdur Beynelxalq Valyuta Fondunun sehv teklifleri esasinda evvelce Serqi Asiya Latin Amerikasi ve Serqi Avropa iqtisadiyyati cox boyuk ziyan cekdi Bu ise ABS nin geosiyasi ve geoiqtisadi maraqlarina uygun idi Cox az bir muddet kecdikden sonra maliyye bohrani dalgasi Amerika iqtisadiyyatina da tesir etdi Serqi Avropanin bir cox iqtisadcilari Vasinqton konsensusu modelinin tetbiqinin eleyhine cixdilar Cunki hemin model dovleti iqtisadiyyatdan ayirmisdir Hazirki zamanda iqtisadi qloballasma terefdarlari her il Umumdunya Davos Forumunda gorusurler Goruslerde isguzar dairelerin ve siyasi elitanin numayendeleri istirak edir Ele buna gore de cox vaxt qlobalistleri Davos adamlari adlandirirlar Bundan basqa isguzar Avropa elitasi ucun Zaltsburq Forumu teskil edilir Bu forumlarin kecirilmesi cox vaxt antiqlobalistlerin kutlevi etirazlari ile musahide olunur Faktlar onu gosterir ki iqtisadi qloballasma prosesi medeni ve yaxud siyasi qloballasmadan daha suretle gedir Real gorunen odur ki qloballasma dunyani vahid bir iqtisadi mekan kimi nezerde tutur amma onun mahiyyeti yalniz iqtisadi butovlesme ile mehdudlasmir Qloballasma hem de herbi siyasi sosial medeni elmi texniki butovlesmeni sertlendiren tarixi bir faktora cevrilmisdir Ona gore de bele hesab etmek olar ki qloballasmanin novbeti merhelesinde siyasi qloballasma on plana cixacaqdir Hem iqtisadi hem de siyasi qloballasma ise menevi medeni deyerlerin de ciddi tesire meruz qalmasina sebeb olacaq Qloballasma yalniz butun muxtelifliyi ile beser nesline mensublugumuza esaslanan umumi geleceyin formalasdirilmasi sahesinde irimiqyasli ve tekidli seylerimizin neticesinde tam herterefli ve edaletli xaraktere malik ola biler Qloballasma Azerbaycan Respublikasinin qarsisinda da cox boyuk perspektivler acir 1994 cu ilde imzalanmis Esrin muqavilesi Baki Tbilisi Ceyhan neft ve Baki Tbilisi Erzurum qaz kemerlerinin reallasdirilmasi Baki Tbilisi Qars yeni demir yolu xetti layihesinin heyata kecirilmesi istiqametinde atilmis ugurlu addimlar tarixi Ipek yolunun berpasinda olkemizin istiraki Azerbaycanin dunya iqtisadi mekanina inteqrasiyasinin artiq real heyat hadisesi kimi tezahur etmesinin eyani gostericisine cevrilmisdir Bunun da ehemiyyeti az deyil ki qloballasma cemiyyetin ve ayri ayri ferdlerin qarsisinda duran baslica meqsed ve vezifeleri mueyyenlesdirir Bu meqsedlere catmaq ucun cemiyyetin butun daxili ehtiyatlarini seferber etmek cox zeruridir her bir vetendas basa dusmelidir ki dovletin heyata kecirdiyi islahatlarin son neticesi onun da oz vezifelerini seyle ve yuksek pesekarliqla yerine yetirmeye hazir olmasindan elece de vetendas kimi movqeyini bildirmesinden asilidir Edebiyyat siyahisiEliyev H E Azerbaycan XXI esrin ve ucuncu minilliyin ayricinda Baki 2001 s 5 Eliyev H E Azerbaycan XXI esrin ve ucuncu minilliyin ayricinda Baki 2001 s 6 Panarin A S Iskushenie globalizmom Moskva 2000 s 57 Sukurov A M Qloballasmis cemiyyetler dunen bu gun ve sabah Baki 2006 s 47 Utkin A I Globalizaciya process i osmyslenie Moskva 2001 s 37 Sukurov A M Qloballasmis cemiyyetler dunen bu gun ve sabah Baki 2006 s 114 Sukurov A M Qloballasmis cemiyyetler dunen bu gun ve sabah Baki 2006 s 117 Rustemov Y I Felsefenin esaslari Baki 2007 s 503MenbeTerxan Pasazade Qloballasmanin baslica formasi Iqtisadi qloballasma Odlar Yurdu Universitetinin elmi ve pedaqoji xeberleri 26 Odlar Yurdu Universiteti Baki dekabr 2008 sehife 102 105